اعتبار عقل در نزد سلفیون چگونه است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

اعتبار عقل در نزد سلفیون چگونه است؟

وهابیان در مورد عقل و دخالت آن در تشریع و عقاید دیدگاه هایی دارند که به آنها اشاره می شود:

1. عدم استقلال عقل در فهم حقایق

سلفی ها استقلال عقل در فهم حقایق و مستقلات عقلیه را قبول ندارند و وارد کردن مدرکات عقلی قطعی بر آیات قرآن و روایات را نمی پذیرند.

دکتر قوسی می گوید: «انّهم- (رحمهم الله)- یحترمون العقل و یقدرونه قدره و یعرفون له قیمته و فضله؛ لاعتقادهم بانّ فهم نصوص الکتاب و السنة یحتاج إلی قلب یتدبّر و عقل یفکر یغوص صاحبه فی معانیها فیستنبط منها الحکم الشرعی الصحیح، الّا انّهم یرفضون الغلو فی تقدیر العقل و تمجیده»[1].

همانا آنان عقل را محترم شمرده و قدرش را می دانند و برای آن فضیلت و ارزش قائل اند؛ زیرا معتقدند که فهم نصوص کتاب و سنت محتاج به قلب متدبّر و عقل متفکری است که صاحبش را در معانی آن دو وارد کرده و حکم شرعی صحیح را استنباط کند، ولی آنان غلو در تقدیر از عقل و تمجید آن را نمی پذیرند...

در پاسخ به این کلام می گوئیم:

اوّلًا: این ادّعا بر خلاف واقع است؛ زیرا مشاهده می کنیم که سلفی ها در طول تاریخ به ظاهر آیات و روایات حکم کرده و هرگز در فهم نصوص و ظواهر، از عقل کمک نمی گیرند بلکه بر ظاهر هر روایتی عمل کرده و بر آن حمل می نمایند. و این معنایی را که برای تعقل ذکر کرده اند به معنای فکر کردن است نه استفاده از مبانی و قواعد عقلی.

ثانیاً: استفاده از قواعد عقلی قطعی در فهم نصوص و ظواهر، هرگز غلو در تقدیر عقل نیست؛ بلکه حمل ظواهر هر دلیل بر خداوند بدون تدبر در اینکه چه تالی فاسدی دارد غلوّ در تعبد به نصوص است.

2. تقدیم روایت صحیح بر عقل

اهل حدیث و وهابیان به مجرد اینکه حدیثی را در باب عقاید صحیح السند یافتند به مضمون آن اعتقاد پیدا می کنند گرچه با عقل قطعی مخالفت داشته باشد؛ زیرا آنان می گویند: عقل را باید تابع شرع نمود و عقل نمی تواند در مقابل شرع بایستد.

ولی ما می گوییم: شارع رئیس عقلاست و هرگز سخنی مخالف با عقل قطعی نمی گوید. و از آنجا که عوامل گوناگونی در جعل حدیث حتی با سندهای صحیح وجود داشته و از راه های گوناگون، فرهنگ و برخی از عقاید یهود و نصارا وارد میراث فرهنگی اسلامی شده است، لذا جا دارد که میزانی برای تشخیص روایات صحیح از غیر صحیح قرار دهیم که یکی از آنها مرجعیت عقل صحیح و کلّی در این موضوع مهم است.

3. وهابیان و تقدیم نقل صحابه بر عقل

دکتر سید عبدالعزیز سیلی می نویسد:

«یتمثل الشرع فی کتاب الله تعالی و سنة رسول الله (صلی الله علیه وآله)؛ حیث انّها شارحة له و الاقتداء بالصحابة حیث انّ الوحی نزل بین أظهُرهم، و رسول الله (صلی الله علیه وآله) بینهم، فهم اعلم بالکتاب و السنة من غیرهم. یقول ابوسعید الدارمی: فالمعقول ما وافق هدیهم و المجهول ما خالفهم و لا سبیل إلی معرفة هدیهم و طریقتهم الّا بالآثار الواردة»[2].

شرع در کتاب خدای متعال و سنت رسول الله (صلی الله علیه وآله) از آن جهت که شرح دهنده آن است، و پیروی از صحابه ظهور و تبلور می یابد؛ زیرا که وحی در بین آنان نازل شده و رسول خدا (صلی الله علیه وآله) بین آنها بوده است، پس آنان آگاه تر به کتاب و سنت از دیگران بوده اند. ابوسعید دارمی می گوید: پس معقول چیزی است که موافق با هدایت آنها بوده و مجهول چیزی است که با آنان مخالفت داشته باشد. و راهی برای شناخت هدایت و راه صحابه به جز آثار وارد شده نیست.

در پاسخ به این سخن نیز می گوئیم:

اوّلًا: در جای خود حسن و قبح عقلی برخی از امور و افعال به اثبات رسیده است.

ثانیاً: معارف دینی بر سه قسم است؛ برخی تنها با عقل قابل اثبات است؛ مثل اثبات وجود خداوند و ضرورت بعثت و معاد، و برخی هم با عقل و هم با نقل؛ مثل برخی از صفات خداوند، و برخی نیز تنها با نقل قابل اثبات است مثل جزئیات معاد و بهشت و دوزخ.

ثالثاً: خداوند متعال در آیات بسیاری دعوت به تدبر و تعقل کرده و کسانی را که از تعقل سرباز می زنند مذمت نموده است؛ آنجا که می فرماید: (إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللهِ الصُّمُّ الْبُکمُ الَّذِینَ لا یعْقِلُونَ) (انفال: 22) بدترین جنبندگان نزد خدا، افراد کر و لالی هستند که اندیشه نمی کنند.

و نیز می فرماید: (وَ یجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یعْقِلُونَ) (یونس: 100) و پلیدی (کفر و گناه) را بر کسانی قرار می دهد که نمی اندیشند.[3]

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی