حدیثى در اصول کافى وجود دارد که مى‏ گوید: دانش واقعى تفسیر قرآن در دست امامان ‏معصوم (علیهم السلام)است؛ معناى این حدیث چیست؟ | کتابخانه مجازی الفبا

حديثى در اصول كافى وجود دارد كه مى ‏گويد: دانش واقعى تفسير قرآن در دست امامان‏ معصوم (علیهم السلام)است؛ معناى اين حديث چيست؟

پيش از پرداختن به پاسخ، تذكر اين نكته لازم است كه پرسش مذكور، از سوى‏

عالمان و فقيهان بزرگى چون: مرحوم وحيد بهبهانى، ميرزاى قمى و شيخ انصارى (ره) به تفصيل جواب داده شده است. مرحوم محقق قمى مى‏نويسد:

«اين روايات (كه عده‏اى انحصار فهم قرآن به معصومين (علیهم السلام) را از آن فهميده‏اند) ظاهر يا صريح است كه مراد، علم به همه قرآن، اعم از: ظاهر، باطن، تنزيل و تأويل آن است و اين امرى مسلم و مورد قبول است ....».[1]

اگرچه ممكن است از برخى روايات (مانند: إنّما يعرف القرآن من خوطب به)[2] انحصار فهم قرآن به معصوم (علیهم السلام) برداشت شود، ولى اين برداشت با توجه به آيات قرآن و احاديث ديگر، توجيه و تصحيح مى‏شود.

قرآن كريم در آيات بسيارى، همگان را به تدبّر و تعقّل دعوت كرده است. خطاب‏هاى قرآن نيز گوناگون است؛ گاهى مى‏فرمايد: «يا ايها الناس» گاه مى‏فرمايد: «يا أهل الكتاب»؛ گاه مى‏فرمايد: «يا أيّها الذين امنوا»؛ زمانى مى‏فرمايد: «يا أُولى الأبصار» و «يا أولى‏الالباب» و زمانى نيز خطاب را متوجه رسول خود مى‏كند و با او سخن مى‏گويد؛ بنابراين فهم معانى آيات قرآن مراتب دارد؛ مراتب پايين آن از عموم مردم دور نيست و مراتب بالاى آن تنها محدود به «راسخون در علم» مى‏شود؛ كسانى مانند: پيامبر«صلی الله علیه وآله»و اهل‏بيت(علیهم السلام).

به عبارت ديگر مراد روايات وارد شده در انحصار فهم از قرآن در معصومين (علیهم السلام) بر همه ابعاد قرآن اعم از:ظاهر و باطن، مطلق و مقيّد، عام و خاص، ناسخ و منسوخ، بطون و تأويل و ... احاطه تام دارد و اين همان چيزى است كه نزد هيچ كس ديگر جز آنها يافت نمى‏شود.

پس فهم قرآن كريم در حدّ تفسير (و نه تأويل) و فهم ظواهر الفاظ آن، منحصر به معصومان (علیهم السلام) نيست و نه تنها ايشان آن را به خود منحصر نساختند، بلكه مردم را به آن تشويق و ترغيب كردند. شواهدى كه اين مدعا را اثبات يا تأييد مى‏كند، بدين شرح است:

1. زبان قرآن، زبان عامه مردم است؛ ساده، سليس و مردم فهم سخن رانده است‏و نام‏هاى: نور، تبيان، مبين، هادى و ...برخاسته از همين امر است. ظاهر آياتى چون: «قَدْ جَآءَكُم مّنَ اللَّهِ نُورٌ وَ كِتبٌ مُّبِينٌ»[3] نيز شامل همه انسان‏ها است و نه تنها معصومين؛ اگرچه «كتاب مكنون» و مرحله كمال و نهانى فهم قرآن، تنها به آنان اختصاص دارد.

2. حديث شريف «ثقلين» كه متواتر است، همه انسان‏ها را به تمسك به قرآن، همانند اعتصام به عترت فراخوانده است:

«ما انْ تَمَسّكتُم بِهِما لِنْ تَضِلُوا»[4] ؛ اگر به قرآن و سنت تمسك كنيد، هرگز گمراه نخواهيد شد.

3. دستور اهل بيت (علیهم السلام) براى عرضه كردن اخبار متعارض، بلكه عرضه همه اخبار و روايات بر قرآن، هر چند متعارض نباشند: آن گاه اگر مخالف كتاب خدا نبود و يا قرآن در مورد آن ساكت بود، چنان‏چه ديگر شرايط لازم- از جهت وثاقت راوى و ...- را داشت، مورد قبول وگرنه مردود است. امام صادق (علیه السلام) فرمود:

«كُلُّ شَىْ‏ءٍ مَردُودٌ الىَ الْكِتابِ وَ السُّنَةِ وَ كُلُّ حَديثٍ لايُوافِقُ كِتابَ اللَّهِ فَهُو زُخرُف»[5]؛ همه چيز به قرآن و سنت برمى‏گردد و هر حديثى كه با كتاب خدا موافق نبود باطل است.

4. رواياتى كه نافذ بودن شروط گوناگون معامله‏ها را در گرو عدم مخالفت با قرآن مى‏داند؛ حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمود:«كُلُّ شَىْ‏ءٍ خالَفَ كِتابَ اللَّهِ باطِلٌ»[6]؛ هر چيزى كه با كتاب خدا مخالف بود باطل است.

و نيز فرمود:«مَنِ اشْتَرَطَ شَرْطاً مُخالِفاً لِكتابِ اللَّهِ فَلايَجُوزُ لَه وَ لايَجُوزُ عَلَى الَّذى‏ اشْتَرَطَ عَلَيْهِ وَ الْمُسْلِمُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ مِمّا وافَقَ كِتابَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ»[7]؛ هر كسى شرطى كه مخالف كتاب خداست (در معامله شرط كند) آن شرط بر آن كه بر او يا عليه او شرط شده، جايز نيست و مسلمانان بايد به شرطهايى كه موافق كتاب خدا است پايبند باشند.

از اين گونه روايات بر مى‏آيد كه قرآن كريم بايد به صورت يك اصل و مرجع مستقل در جامعه حاكم باشد و فهم آن نيز بر اساس قواعد و اصول مورد قبول عقل و شرع و متناسب با سطح آگاهى و ژرف‏نگرى عالمان درك‏پذير قابل تفسير باشد و اگر قرآن جز از طريق روايات، قابل فهم نبود، رجوع به قرآن براى ارزيابى صحت روايات و يا شروط معاملاتى لغو بود؛ اگر قرآن تنها براى تلاوت نازل شده بود، هرگز اهل‏بيت (علیهم السلام) اين‏گونه جامعه بشرى را به آن ارجاع نمى‏دادند.

5. امامان معصوم (علیهم السلام) شاگردان و مخاطبان خود را در زمينه‏هاى گوناگون به قرآن كريم ارجاع مى‏دادند؛ مانند: عقايد و معارف، مسائل حقوقى و اجتماعى، احكام فقهى و ادب تلاوت قرآن كريم كه به نمونه‏هايى از مسائل فقهى اشاره مى‏كنيم:

امام باقر (علیه السلام) در پاسخ به سؤال زراره در مورد كفايت مسح مقدارى از سر و پا (از حضرت پرسيد: از كجاى قرآن چنين حكمى را به دست آورديد؟) فرمود:

«يا زُرارَةُ ... انَّ الْمَسْحَ بِبَعضِ الرَّأسِ لِمَكانِ الْباء ...»[8]كه نحوه استفاده حكمى فقهى را از ظاهر قرآن به او تعليم فرمودند و يا استدلال آن حضرت بر مسئول بودن حسّ شنوايى آدمى: «أما سمعت اللَّه يقول: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ كُلُّ أُوْلئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسُولًا»[9] و مسائل بسيار ديگر.[10]

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی