این حدیث پیامبر(ص) آیا به معنای جبر انسان در رفتارهایش نیست؟ السَّعیدُ مَن سَعِدَ فی بَطنِ امِّهِ، و الشَّقِی مَن شَقِی فی بَطنِ امِّهِ؛ خوشبخت از همان شکم مادر خود خوشبخت است و بدبخت از همان شکم مادر خود، بدبخت است. (کنز العمّال، ص 491) | کتابخانه مجازی الفبا

این حدیث پیامبر(ص) آیا به معنای جبر انسان در رفتارهایش نیست؟ السَّعیدُ مَن سَعِدَ فی بَطنِ امِّهِ، و الشَّقِی مَن شَقِی فی بَطنِ امِّهِ؛ خوشبخت از همان شکم مادر خود خوشبخت است و بدبخت از همان شکم مادر خود، بدبخت است. (کنز العمّال، ص 491)

بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت

از ظاهر این حدیث، چنین برداشت می شود که خوش بختی و بدبختی، مادرزادی اند و سعادت و شقاوت انسان ها، پیش از آن که تولّدشان مشخّص است. به سخن دیگر، هر کسی در شکم مادرْ سعادتمند باشد، زندگی او پس از تولّد نیز توأم با خوش بختی است و اگر در شکم مادرْ بدبخت رقم خورده باشد، پس از تولّد نیز بدبخت خواهد بود.

در خور ذکر است که قضا و قدر الهی و از جمله تقدیر خوش بختی و بدبختی انسان، حتما باید به گونه ای تفسیر شود که به مجبور بودن انسان در انتخاب راه زندگی نینجامد.

با عنایت به این نکته، می توان گفت که این حدیث، به یکی از معانی زیر، اشاره دارد:

۱. خداوند، قبل از تولّد انسان ها، به خوش بختی و بدبختی آنها علم دارد.

خداوند متعال، سرنوشت همه انسان ها را قبل از تولّد آنها می داند؛ امّا روشن است که علم ازلی خداوند، علّت صدور افعال انسان نیست. به سخن دیگر، خداوند متعال می داند که هر انسانی با اراده و انتخاب خود، چه راهی را در زندگی انتخاب می کند. با این فرض، انسان در انتخاب راه خوب یا بد، مجبور نیست. این تفسیر از حدیث، عینا از امام کاظم(ع) روایت شده است:

الشَّقی مَن عَلِمَ اللّهُ و هُوَ فی بَطنِ أُمِّهِ أَنَّهُ سَیعمَلُ أَعمالَ الأَشقیاءِ، و السَّعیدُ مَن عَلِمَ اللّهُ و هُوَ فی بَطنِ أُمِّهِ أَنَّهُ سَیعمَلُ أَعمالَ السُّعداء؛[۱]

بدبخت، کسی است که خداوند از همان زمانی که او در رحم مادرش است، می داند که او کارهای بدبختان را خواهد کرد؛ و خوش بخت، کسی است که خداوند از همان زمانی که او در رحم مادرش است، می داند که او کارهای خوش بختان را خواهد کرد.

۲. خوش بختی برای مؤمن و بدبختی برای کافر، تقدیر شده است.

خداوند متعال برای فرزندانی که می داند در آینده راه درست زندگی را انتخاب می کنند و ایمان می آورند، در شکم مادرهایشان خوش بختی مقدّر کرده و برای فرزندانی که می داند در آینده راه نادرست را انتخاب می کنند و کفر می ورزند، در شکم مادرهایشان بدبختی مقدّر نموده است، چنان که در حدیثی، از پیامبر خدا آمده است که:

سَبَقَ العِلمُ و جَفَّ القَلَمُ، و مَضی القَدَرُ بِتَحقیقِ الکتابِ و تَصدیقِ الرُّسُلِ، و بِالسَّعادَةِ مِنَ اللّهِ عز و جل لِمَن آمَنَ و اتَّقی، و بِالشَّقاءِ لِمَن کذَّبَ و کفَرَ، و بِوَلایةِ اللّهِ المُؤمِنینَ، و بَراءَتَهُ مِنَ المُشرِکینَ؛[۲]

علم، پیشی گرفت و قلم، رقم زد و قَدَر، قطعی شد برای به حقیقت پیوستن کتاب [آسمانی] و تصدیق پیامبران و برای سعادتمندی هر مؤمن و تقواپیشه ای از جانب خدا و برای بدبختی هر تکذیب کننده و کافر و نیز برای ولایت خداوند بر مؤمنان و برائتش از مشرکان.

بنا بر این، سعادت و شقاوت، گرچه به وسیله خداوند عز و جل تقدیر می شوند، امّا بر اساس ایمان و تقوا، و کفر و انکار که عمل اختیاری انسانند برای انسان، رقم می خورند.

۳. انتخاب انسان در عالم ذَر، در خوش بختی و بدبختی او مؤثّر است.

سومین معنای ارائه شده برای حدیث مورد بحث، آن است که بر أساس شماری از احادیث، انتخاب انسان در عالَم ذر که پیش از عالم کنونی بوده در تکوین سرشت او مؤثّر بوده است، بدین معنا که افراد در آن عالم، اگر راه درست را انتخاب کرده اند، سرشتشان در این جهان نیز تمایل به انتخاب راه درست دارد که موجب خوش بختی آنها می شود و کسانی که راه نادرست را انتخاب کرده اند، طبعا مایل به کارهای ناشایست هستند که موجب بدبختی آنها می شود، هر چند آنها که تمایل به بدی دارند، می توانند راه درست را انتخاب کنند و آنها که تمایل به نیکی دارند، می توانند راه نادرست را انتخاب نمایند و در هر دو صورت، اجباری در کار نیست.

جمع بندی

به نظر می رسد معنای حدیث مورد بحث، همان معنای نخست است که در کلام امام کاظم(ع) آمده است و معنای دوم نیز به همان معنا باز می گردد؛ امّا معنای سوم، علاوه بر این که مبتنی بر اعتقاد به عالَم ذر است و خودِ این مسئله، نیاز به بررسی دارد، انطباق آن با حدیث «خوش بخت، در شکم مادرش خوش بخت است...» مشکل است.