تعریف ایدئولوژی و دین و رابطه این دو با هم را بیان کنید؟ و آیا اینکه گفته می­شود ایدئولوژی می­خواهد همه افراد را به یک شکل درآورد صحیح است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

تعريف ايدئولوژي و دين و رابطه اين دو با هم را بيان کنيد؟ و آيا اينکه گفته مي­شود ايدئولوژي مي­خواهد همه افراد را به يک شکل درآورد صحيح است؟

در سؤال فوق رابطه دين و ايدئولوژي مورد پرسش قرار گرفته است،‌ اگر تعريف هر يك از اين دو روشن باشد، رابطه آنها مشخص خواهد شد. درباره واژة ايدئولوژي گفته‌اند: لفظي است مركب از «ايده + لوژي» به معناي عقيده شناسي و به معني خود عقيده و طرز تفكر هم به كار مي‌رود.[1] معناي اصطلاحي خاص ايدئولوژي عبارت است از: سيستم فكري كه شكل و طرح كلي رفتار انسان را تعيين مي‌كند و به عبارت ديگر ايدئولوژي يك سلسله آراء كلي هماهنگ دربارة رفتارهاي انساني است.[2] و طبق تعريف ديگر، ايدئولوژي، انديشه‌اي عمل زا است.[3]
ايدئولوژي، در اصل واژه‌اي فرانسوي و به معناي، علم يا مطالعه ايده‌ها بوده و سپس معناي بين المللي و مهمتري پيدا كرده و در مقام دلالت بر مجموعه‌اي از باورها و رفتارها كه با يكديگر ارتباط دارند به كار رفته است.[4] برخي نويسندگان كه با غرض خاصي، (نفي دخالت دين در مسائل اجتماعي و سياسي)[5] به نفي ايدئولوژي پرداخته‌اند، اين واژه را طوري معنا نموده و لوازمي براي آن شمرده‌اند كه منفي و مطرود بودن آن نياز به بحث زيادي نداشته باشد، مثلا گفته‌اند، ايدئولوژي مرامنامه انساني است كه خودش را خدا مي‌داند.[6] و لوازم آن علاوه بر وارونه نمائي و غفلت آميز بودن، خدمت به منافع گروهي و مشروعيت بخش قدرت حاكم است.[7] اگر در معني لغوي و اصطلاحي اين واژه دقت نماييم، اين تعريف و لوازم آن از ايدئولوژي استفاده نمي‌شود، بلكه معنايي تحميلي بر آن است.
در تعريف دين گفته شده است؛ دين در لغت به معني اطاعت و جزاء آمده و اصطلاحاً به معناي اعتقاد به آفريننده‌اي براي جهان و انسان و دستورات عملي متناسب با اين عقايد مي‌باشد.[8] با اين تعريف از دين كه مشتمل بر دستورات عملي و رفتار انسان است، روشن مي‌شود كه دين، همان ايدئولوژي به معناي عقيده و رفتار است، و مي‌توان سيستم كلي احكام عملي دين را ايدئولوژي به حساب آورد.[9]
در نوشته‌هاي شهيد مطهري و استاد مصباح و دكتر شريعتي، عنوان ايدئولوژي اسلامي مطرح شده است. شهيد مطهري مي‌فرمايد: ايدئولوژي جامع و كامل كه در اصطلاح قرآن شريعت ناميده شده است يك فلسفه زندگي انتخابي، آگاهانه، آرمان خيز و مجهز به منطق است يعني يك تئوري كلي، يك طرح جامع و هماهنگ و منسجم كه هدف اصلي آن كمال انسان و تأمين سعادت همگاني است.[10]
امّا اين سؤال كه ايدئولوژي مي‌‌خواهد همه افراد را به يك شكل درآورد؟ پاسخ اين است كه در آن تعريف ناصحيح از ايدئولوژي يكي از لوازم آن «اليناسيون آور،[11] خواستار يكنواخت انديشي، بي‌تحمل نسبت به تنوع و كثرت آراء»[12] دانسته شده است، امّا حقيقت اين است كه اگر يكسان سازي و يكنواختي به معني اشتراك در همه جزئيات زندگي فردي و اجتماعي باشد، ايدئولوژي اسلامي چنين اقتضائي ندارد. و اگر به معني اشتراك در سعادت ابدي و زندگي انساني است اقتضا دارد. توضيح اين كه: ايدئولوژي، شامل احكام جزئي نمي‌شود، همانند اين كه «امروز بايد به فلان فقير صدقه داد.»[13] بلكه بر اساس آرمانهاي ثابت انساني و قوانين كلي استوار است.[14] يكساني در زندگي انساني و سعادت ابدي به اين دليل است كه انسان داراي فطرتي يگانه و سرشتي يكسان است و بديهي است كه ايدئولوژي بايد متكي بر ارزشهاي انساني و فطرت يگانه انسان باشد.[15]
ايدئولوژي اسلامي با فطرت انسان هماهنگ است و هرگز نياز به انضباط شديد و يك شكل سازي ناخواسته‌اي كه در ديگر ايدئولوژيها هست، ندارد. مثلاً لنين مي‌گويد: در درون حزب نه تنها آزادي عمل فرد، بلكه آزادي فكر، نيز بايد شديداً تابع انضباط حزب و وحدت فرماندهي باشد.[16] علت اين سخت گيري و فشار، انحرافي بودن اين ايدئولوژيها است، امور فطري و طبيعي احتياج به اين تحميل و فشار ندارد.[17]
نتيجه اينكه، ايدئولوژي به معناي اعتقاد و رفتار مطابق آن است و اين معنا با دين منافاتي ندارد. و يك شكل سازي اگر به معني هماهنگي همه انسانها در فطرت و سعادت و زندگي انساني باشد اشكالي ندارد. اما يكساني در همه جزئيات ذهني و رفتاري و فردي و اجتماعي، نه لازمه ايدئولوژي است و نه لازمه دين است.

مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم (اندیشه قم)