مراد از اسماى الهى‏ چیست؟ آیا این اسماء توقیفی اند؟ | کتابخانه مجازی الفبا

مراد از اسماى الهى‏ چیست؟ آیا این اسماء توقیفی اند؟

منظور از اسماى الهى الفاظى است كه حاكى از ذات و يا صفات والاى خداوند بوده و انسان‏ها به سبب آنها ذات حق را شناخته و قادر به خواندن او و طلب حوائج از درگاهش مى‏شوند.

يكى از مباحث مطرح شده در اين زمينه اين است كه آيا اسماى الهى توقيفى است يا نه؟ به عبارت ديگر، به كار بردن اسمى درباره خداوند مشروط به اجازه شرع است و هيچ‏كس نمى‏تواند خدا را به نامى بنامد و يا او را به صفتى توصيف نمايد، مگر به آنچه در كتاب و سنّت وارد شده است؛ زيرا آن اسم و صفت كه در مورد خدا به كار مى‏رود بايد بر معناى كمالى دلالت نموده و خالى از هرگونه نقص و محدوديت باشد. اما نام‏ها و صفات ساخته فكر بشر، برگرفته از موجوداتى است كه همراه با نياز و نقص بوده و آميخته با مفاهيمى است كه از نقص و محدوديت آنها خبر مى‏دهد و خالى كردن معناى آنها از جهات و خصوصيات مادّى ممكن نيست و موجب دورى از طريق معرفت او و گرفتار شدن در پرتگاه شرك و تشبيه مى‏گردد. گاه نيز چنين استدلال كرده‏اند كه نام‏گذارى فرع بر معرفت و شناخت بوده و معرفت، فرع بر ادراك است. و از آنجا كه ذات و صفات او براى ما قابل درك نيست، پس تنها راه براى به كار بردن نامى بر ذات پاك او، خود اوست و نمايندگان او. [1]

از اين رو، بين دانشمندان و صاحب‏نظران چنين مشهور است كه اسماى خداوند توقيفى است.

مرحوم كلينى در كتاب شريف اصول كافى، بابى تحت عنوان «نهى از توصيف‏ خداوند به غير آن‏چه او خود را به آن توصيف نموده» ذكر كرده و رواياتى نقل نموده كه از آنها توقيفى بودن اسماى خداوند استفاده مى‏شود. از جمله، از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه براى يكى از يارانش چنين نوشت:

خدا تو را رحمت كند، بدان كه مذهب صحيح در توحيد همان صفاتى است كه در قرآن، براى خداوند متعال آمده است. پس بطلان و تشبيه را از خداوند نفى كن. نه نفى كردن صفات صحيح است و نه تشبيه؛ او خداوند ثابت موجود و بالاتر از توصيف وصف‏كنندگان است. و از قرآن تجاوز نكنيد كه پس از بيان قرآن و اتمام حجّت، گمراه خواهيد شد.[2]

از امام موسى بن جعفر عليه السلام نقل شده است كه در نامه‏اى چنين نوشتند:«انَّ اللَّهَ اعْلى‏ وَ اجَلُّ انْ يُبْلَغَ كُنْهُ صِفَتِهِ فَصِفُوهُ بِما وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ وَ كُفُّوا عَمَّا سِوى ذلِكَ».[3] خداوند بالاتر و برتر از آن است كه به كُنْه صفتش رسيده شود. پس او را تنها به صفاتى توصيف كنيد كه خودش را توصيف كرده است و از غير آن خوددارى كنيد.

مرحوم طبرسى، نويسنده تفسير شريف مجمع‏البيان، ذيل آيه شريفه «وَ لِلَّهِ الْاسْماءُ الْحُسْنى‏» مى‏نويسد: «اين آيه دلالت دارد بر اين‏كه جايز نيست خدا نام‏گذارى شود، جز به نام‏هايى كه او بر خودش نهاده است».[4]

ولى مرحوم علّامه طباطبائى مى‏نويسد: در قرآن، هيچ دليلى بر توقيفى بودن اسماى خداوند متعال وجود ندارد، بلكه دليل بر عدم آن هست. اما آيه شريفه «وَ لِلَّهِ الْاسْماءُ الْحُسْنى‏ فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذينَ يُلْحِدُونَ في‏ اسْمائِهِ».[5] كه بعضى به آن بر توقيفى بودن اسماى خدا استدلال كرده‏اند، استدلالشان وقتى صحيح است كه الف و لام در «الْاسْماء» براى عهد باشد و مراد از الحاد در اسماء، تعدّى از اسماى معيّن خدا و اضافه كردن اسم‏هايى باشد كه از طريق نقل نرسيده، ولى اين‏دو نظر مورد قبول ما نيست. آن‏گاه‏ مى‏افزايد: آنچه گفتيم از نظر بحث تفسيرى است، اما از نظر فقهى، آن‏چه احتياط در دين اقتضا مى‏كند اين است كه در نام‏گذارى به آن‏چه از طريق نقل رسيده اكتفا شود.[6]

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی