منظور از هدایت تکوینی که خداوند به بشر داده است چه نوع هدایتی است آیا عقل است یا فطرت؟ | کتابخانه مجازی الفبا

منظور از هدايت تكويني كه خداوند به بشر داده است چه نوع هدايتي است آيا عقل است يا فطرت؟

هدايت به معناي دلالت و راهنمائي كردن و راه نشان دادن و ارشاد است.[1] در فرهنگ قرآن كريم به دو نوع هدايت اشاره شده است:
1- هدايت تكويني
2- هدايت تشريعي[2]
هدايت تكويني كه شامل همة موجودات مي شود عبارت است از اينكه خداوند هر موجودي را به گونه اي آفريده كه او بطور غريزي و غير اكتسابي مي تواند بسوي هدف نهائي و كمال مطلوب خود حركت كند. توضيح اينكه در سرشت و آفرينش موجودات دو اصل وجود دارد :
1. خداوند به هر موجودي آنچه نياز داشته بخشيده است و به صورت قوّه و استعداد در نهاد او گذاشته است. اگر اندكي دربارة گياهان و جانداراني كه در هر منطقه اي زندگي مي كنند اعم از پرندگان، حيوانات دريائي، حشرات، خزندگان و...دقت كنيم خواهيم ديد كه هر كدام هماهنگي كامل با محيط خود دارند و آنچه نياز دارند در اختيارشان مي باشد. ساختمان پرندگان آنچنان است كه از نظر شكل و وزن و حواس مختلف، آنها را براي پرواز آماده مي كند و ساختمان جانوران اعماق درياها نيز همين گونه است. چنانکه ما انسانها اگر حيوانات دريائي مانند ماهيها را نمي ديديم نمي توانستيم باور كنيم كه موجود زنده مي تواند بدون هوا زندگي كند.
2. پروردگار عالم، موجودات را با كارگيري اين قوا و استعدادها آشنا ساخته است و بدين وسيله آنها را به سوي غايت و كمالشان رهبري مي كند كه اگر اين رهبري و هدايت نبود مخلوقات به هدف نمي رسيدند. زيرا ممكن است كسي وسايل حياتي را در اختيار داشته باشد اما طرز استفاده از آن را نداند. مهم آنست كه به طرز كاربرد آنها آشنا باشد و اين همان چيزي است كه ما در موجودات مختلف، بخوبي مشاهده مي كنيم كه چگونه هر كدام از آنها نيروهايشان را دقيقاً در مسير ادامه حياتشان به كار مي گيرند، چگونه لانه مي سازند، توليد مثل مي كنند، فرزندان خود را پرورش مي دهند، و از دسترس دشمنان مخفي مي شوند و يا به مبارزه با دشمن بر مي خيزند.[3] از يك سو پستان مادر و شير آن را براي تغذيه طفل آفريده و به مادر عاطفة شديد مادري داده است و از سوي ديگر در طفل انگيزه اي ايجاد کرده است كه او را به سوي پستان مادر مي كشاند.
همة اينها نشان مي دهد كه دست هدايت نيرومندي پشت سر همة موجودات عالم است.[4]
قرآن كريم راجع به هدايت تكويني مي فرمايد: قال ربّنا الّذي اعطي كلّ شيء خَلْقه ثمّ هدي.[5]
يعني: گفت پروردگار ما كسي است كه به هر موجودي آنچه را لازمه آفرينش او بود داده سپس هدايتش كرده است.
البته اين راه يابيها و كششها و جاذبه ها بر دو گونه است بعضي ناآگاهانه است همان گونه كه حيوان بدون نياز به تفكّر به سوي غذا جذب مي شود كه منشأ اين نوع كششها را غريزه مي نامند. اما گاهي به صورت آگاهانه است يعني اين جاذبه و ميل دروني در عقل و انديشه اثر مي گذارد و او را وادار به انتخاب مي كند كه منشأ اين قسم را فطرت مي گويند.[6] بنابراين هدايت تكويني در انسان، فطرت ناميده مي شود. چنانكه در قرآن كريم پيرامون خداشناسي و دين فطري مي فرمايد: فاقم وجهك للدّين حنيفاً فطرة اللّه الّتي فطر النّاس عليها لا تبديل لخلق اللّه ذلك الدّين القيّم و لكنّ اكثر النّاس لا يعلمون[7] يعني پس روي خود را متوجه آئين خالص پروردگار كن. اين فطرتي است كه خداوند، انسانها را بر آن آفريده است؛ دگرگوني در آفرينش الهي نيست، اين است آئين استوار ولي اكثر مردم نمي دانند.
اما هدايت تشريعي عبارت است از هدايت انسان بوسيله پيامبران الهي. انسان همانند ساير مخلوقات مشمول هدايت تكويني است. ولي از آنجا كه موجودي است داراي عقل و اختيار خداوند هدايت فطريش را با هدايت تشريعي او به وسيله انبياء همراه و همگام كرده است كه پيامبران با آوردن احكام الهي، بشريت را به سوي كمال مطلوب رهبري مي نمايند و انسان با برخورداري از هدايت تكويني و پيروي از هدايت تشريعي مي تواند به سعادت هر دو جهان نائل شود.[8] قرآن كريم درباره هدايت تشريعي مي فرمايد: و جعلنا هم أئمّه يهدون بامرنا[9]
يعني: و آنان را پيشواياني قرار داديم كه به فرمان ما مردم را هدايت مي كردند. بنا بر این منظور از هدایت تکوینی فطرت است نه عقل .

مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه (اندیشه قم)