جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برخی از تحصیل‌کردگان مسلمان علم‌گرا در موضوع خلقت انسان، آیات قرآن را بر فرضیه «تحول انواع» تطبیق کرده‌اند. این مقاله با روش تحلیلی ـ انتقادی برداشت‌های تفسیری سه تن از علم‌گرایان مسلمان (یدالله سحابی، عمرو شریف و مهدی بازرگان) را ‌ارزیابی و نقد کرده و خطاهای روشی و معرفتی آنان را در فهم آیات خلقت انسان، نشان داده ‌است. هدف این پژوهش کمک به‌ فهم صحیح متون دینی و پرهیز دادن از مواجهه غیرروشمند با آنهاست. یافته‌های این پژوهش حاکی است که این دسته از تحصیل‌کردگان مسلمان در آثار دین‌پژوهی خود در پی تطبیق مدلول آیات قرآن بر فرضیه «تکامل تدریجی انواع» برآمده‌اند. این نوع مواجهه با آیات قرآن ریشه در دو مشکل پایه‌ای در وضع معرفتی آنان دارد: یکی عدم تخصص در علوم دینی، به‌ویژه تفسیر قرآن؛ و دیگری علم‌گرایی مفرط، به‌ویژه اعتباربخشی به‌ فرضیه «تکامل انواع». این دو عاملْ خطا‌های فاحشی را از سوی آنان در برداشت از آیات آفرینش نخستین انسان موجب شده‌ است. این خطاها برخی به‌ روش تفسیر آیات و بعضی دیگر به ‌فهم مضمونی استدلال مفسران مربوط می‌شود. در این مقاله این دو قسم خطا به‌ تفصیل‌‌ در عملکرد تفسیری سه دانشور یاد شده، مصداق‌یابی و تحلیل ‌گردیده است.

آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی از عالمان برجسته پرورش‌یافته در دامان حوزة علمیة قم در سدة اخیر است که در عرصه‌های مختلف علوم اسلامی، ازجمله دانش تفسیر قرآن، نظریه‌پرداز و دارای آثار گران‌سنگ علمی است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی، شخصیت تفسیری آن عالم فرزانه را مورد بررسی قرار می‌دهد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که آیت‌الله مصباح مبتکر مدل تفسیر موضوعی نظام‌مند قرآن است. ویژگی این مدل ابتکاری تفسیر موضوعی، کل‌نگری و فراگیری حداکثری نسبت‌به موضوعات مرتبط با قرآن، مطابقت‌داشتن با کل نظامات اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی اسلام، معطوف‌بودن به علوم اسلامی و انسانی و ناظربودن به چالش‌ها و شبهات روز است. نظریه‌پردازی در تفسیر قرآن، نگرش سیستمی به آموزه‌های قرآن و نگاه منظومه‌ای به عرضة موضوعی معارف آن، از دیگر ویژگی‌های شخصیت تفسیری استاد مصباح است. آثار تفسیری ایشان کل منظومه اندیشه اسلامی قرآن‌بنیان را در چهارحوزه مسائل بنیادین الهیاتی، مبادی نظامات اخلاقی و اجتماعی، مسائل نظامات اخلاقی و اجتماعی و احکام عبادی و فردی منعکس می‌کند.

در ميان مسائل انسان‌شناسي، مسئلۀ کمال انسان و راه رسيدن به آن از طريق فعل اختياري اهميت ويژه‌اي دارد. اين مقاله با روش تحليلي، توصيفي ـ تفسيري به بررسي ديدگاه قرآن دربارۀ اثرگذاري عبوديت بر کمال انسان در ساحت بينشي وجود او مي‌پردازد. نتايج تفسير موضوعي آيات مربوط به مسئله نشان مي‌دهد که از نظر قرآن، عبوديت در ساحت بينشي انسان تأثیري کاملاً ايجابي دارد و اين تأثیرگذاري در موارد زير جلوه و ظهور مي‌‌کند: عينيت‌بخشي به نصاب اعتقاد به توحيد و گسترش آن، تثبيت و ارتقاي بينش ولايت‌پذيري انسان، تثبيت و تقويت فرجام‌شناسي آدمي، توسعه و تعميق بصيرت و آگاهي انسان به حقايق و نيز تعديل نگاه انسان به خود و تصحيح و تقويت نگاه مثبت به ديگران؛ و حاصل همۀ اين تأثیرات، کمال يافتن انسان در ساحت بينشي و معرفتي‌اش خواهد بود.

پرسش دربارۀ شعورمندي همۀ موجودات ازجمله جمادات از ديدگاه قرآن، مسئلۀ اين نوشتار است. اين مقاله با تمرکز بر آيات قرآن کريم و روش تحليلي ـ تفسيري، به بررسي شعورمندي جمادات پرداخته است. حاصل پژوهش نشان مي‌دهد که اولاً قرآن کريم فعل و انفعالاتي همچون: تسبيح، سجده، خشوع، نطق، غفلت و... را به همه يا بعضي از جمادات نسبت مي‌دهد؛ ثانياً چنين نسبتي تنها با شعورمند بودن اين موجودات توجيه معقولي مي‌يابد. البته توجيهاتي ديگر نيز براي اين نسبت‌ها ارائه شده که برخلاف ظاهر اين آيات است و در مواردي تکلف‌آميز است. پاسخ به اين توجيهات و آشکار ساختن ضعف آنها بخش ديگري از رهاورد اين تحقيق است. دستاورد اين تحقيق در تغيير نگرش جهان‌شناختي فرد و جامعه و نيز در اخلاق، حقوق، روان‌‌شناسي و سبک زندگي انسان‌ها در مواجهه با موجودات و تعامل با آنها مؤثر است.

«تفسير فلسفي»، تعبير مستحدثي است که فارغ از صحت و سقم اين ترکيب، گاه به‌‌معناي «تحميل باورهاي فلسفي بر قرآن» و گاه به‌معناي «کاربرد معلومات فلسفي در فهم و تفسير قرآن» و گاه به‌‌معناي «تفسير موضوعي آيات فلسفي» و امثال آن به‌کار مي‌رود. اين مقاله به ‌روش توصيفي ـ تحليلي و در بخش‌هايي به ‌روش «تاريخي ـ ‌تطبيقي» تلقي‌هاي گوناگون از عنوان «تفسير فلسفي» را بررسي و نيز منطق به‌کارگيري آنها در مقام تفسير آيات قرآني را به اجمال ارزيابي کرده است. حاصل پژوهش نشان مي‌دهد: تعبير «تفسير فلسفي» مسامحي بوده و تلقي آن به‌عنوان گونه‌ يا روشي تفسيري موجه نيست. در ميان انديشمندان مسلمان، صدرالمتألهين با اصرار بر «ظاهرگرايي طريقي»، ظاهر را به ‌کمک معلومات فلسفي، طريقي به ‌سوي کشف حقايق قرآني قرار داد و بدين‌‌سان، هم بر ضرورت کاربرد معلومات فلسفي تأکيد کرد و هم با تحفظ بر ظواهر قرآن، گرايش به تحميل آراء فلسفي بر آيات را نفي نمود. او به تفسير موضوعي آيات فلسفي غناي جديدي بخشيد و معلومات فلسفي را قرينه‌اي براي فهم مقصود و مراد برخي آيات قرآني قرار داد. علامه‌ طباطبائي در تفسير «الميزان» در جهت روشمند کردن آن‌ کوشيد. ايشان معلومات فلسفي را طريقي به سوي فهم لايه‌هاي معارف قرآني مي‌دانست و بر ‌ضرورت بهره‌مندي از معلومات فلسفي در کشف دلالت‌ها و فهم معناي مراد برخي آيات، بدون تحميل و ضميمه ‌کردن تأکيد داشت. حکماي مفسر از معلومات فلسفي در جهت يافتن موضوعات فلسفي در آيات و انسجام‌بخشي به آنها و نيز به‌عنوان «قرينه‌ صارفه» در کشف تحليل منطقي مضامين قرآني و استنباط لايه‌هاي معنايي برخي آيات و کشف استلزامات معنايي تعدادي از آيات استفاده کرده‌اند. نيز لزوم پرهيز از تحميلِ آراء فلسفي بر آيات قرآني و بهره‌مندي از حقايق وحياني در تنقيح و تکميل انديشه‌ورزي‌هاي فلسفي از دستاوردهاي جانبي اين پژوهش ‌است.

معارف قرآن مجموعه کتاب هایی است که در آن ، علامه مصباح یزدی به دسته بندی موضوعی آیات قرآن کریم پرداخته اند و از جمله آثار ابتکاری و بدیع ایشان محسوب می شود . این کتاب بخش دوم از مجموعه مباحث معارف قرآن است که پس از بازنگری و تحقیق مجدد به صورت متن درسی برای واحد تدوین شده است . این کتاب پژوهشی در قلمرو مباحث جهان شناسی در قرآن است که در پنج فصل و شانزده درس تنظیم شده و به ارائه دیدگاه قرآن دریاب مسائل مربوط به کیهان ، پدیده های جوی ، زمینی ، موجودات عالم از قبیل فرشتگان ، جن و مسائل مربوط به عرش و کرسی می پردازد . قرآن و مسائل جهان شناختی عنوان فصل نخست این کتاب است که در آن به تبیین اهداف و نگرش ها درباره آیات جهان شناسی و شیوه صحیح مواجهه با آنها پرداخته شده است . فصل دوم به بحث آفرینش جهان اشاره دارد . پدیده های کیهانی و پدیده های جوی و نیز پدیده های زمینی و رابطه پدیده های زمینی با جوی از جمله موضوعاتی است که در فصل سوم این کتاب با عنوان « پدیده های جهان وحکمت آفرینش آنها ، آمده است . « فرشتگان" عنوان فصل چهارم این کتاب است که در آن به بیان اوصاف فرشتگان ، اختلاف به آنها و نوع و ماده خلقت ایشان و نیز وظایف و افعال آنها پرداخته شده است . « جن و شیطان » پنجمین فصل کتاب است که به توضیح وتشریح اوصاف و افعال فرشتگان ، ماده آفرینش جن و مفهوم شیطان و کارهای ابلیس و ... می پردازد . انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ( ره ) این کتاب را در سال ۱۳۹۱ منتشر کرده است .

ازجمله شناخت‌های انسان که در کمال او مؤثر است، معرفت شهودی است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی نقش ایجابی و سلبی معرفت‌های شهودی انسان در تکامل اختیاری او از دیدگاه قرآن در چارچوب تفسیر موضوعی آیات می‌پردازد. یافته‌های پژوهش حاکی است که برخی از آیات دلالت دارند بر اینکه معرفت شهودی انسان به خود و خداوند، عین کمال است و در رسیدن آدمی به کمال بالاتر نیز نقش ایجابی دارد. مطابق دلالت دسته‌ای دیگر از آیات، خداوند خود به برخی از بندگان خاصش معرفت‌هایی شهودی اعطا می‌کند که موجب افزایش کمال آنها می‌گردد. از دلالت ضمنی پاره‌ای از آیات هم استفاده می‌شود که بعضی از معرفت‌های حضوری می‌توانند تأثیر سلبی در کمال آدمی داشته و عامل سقوط و زمینه‌ساز دوری او از سعادت باشند. درک القائات شیطانی و احساس درونی استقلال و بی‌نیازی از خدا از این قبیل‌اند.

اين مقاله با روش توصيفي‌ـ تحليلي به بررسي نقش اثباتي و سلبي گرايش‌‌هاي متعالي در رفتارهاي اجتماعي انسان از منظر قرآن مي‌پردازد. هدف پژوهش نشان ‌دادن تأثير اين گرايش‌ها بر رفتارهاي اجتماعي آدمي از حيث ايجاد، تقويت، جهت‌دهي يا ترک و تضعيف آنهاست. يافته‌هاي پژوهش حاکي است که از نظر قرآن، گرايش به خدا و کسب رضاي الهي و محبت به خدا در دو رفتار ايثار و انفاق، اثر اثباتي از نوع صدور، تقويت يا جهت‌دهي دارد. همچنين گرايش به خدا و کسب محبت و رحمت الهي و نيز کمال‌طلبي، در فعل جهاد به‌نحو صدور و تقويت رفتار اثرگذارند. به‌‌علاوه، گرايش به خدا و محبت الهي در تربيت و اصلاح خانواده، نقش اثباتي از نوع جهت‌دهي، و در تعالي جامعه نقش اثباتي از نوع صدوري دارد؛ اما همين گرايش در مهار و مديريت رفتار جنسي، و نيز عدالت‌طلبي در پرهيز از قضاوت‌هاي سطحي، تأثير سلبي از نوع ترک دارد. نقش کمال‌طلبي در منت‌گذاري در انفاق سلبي است. همچنين عزت‌طلبي و گرايش به خدا، در دوستي با دشمنان خدا نقش سلبي از نوع ترک رفتار دارند.

مسئلة چگونگی خلقت نخستین انسان در منابع اسلامی مطرح شده‌است و نیز در برخی علوم تجربی محلّ بحث و نظر بوده‌است. این مقاله به بررسی نسبت فرضیه‌های علمی با دیدگاه قرآن و احادیث دربارة چگونگی آفرینش نخستین انسان، با روش توصیفی ‌ـ تحلیلی می‌پردازد. حاصل تحقیق بیانگر آن است که مدلول آیات و روایات، ظهوری آشکار، بلکه صراحت در آفرینش نخستین انسان از خاک دارد و پیدایش آدمی را از موجود زنده دیگر نفی می‌کند. دو تئوری ثبات انواع و رویش از زمین مدعی پیدایش مستقل انسان و تئوری تحول انواع مدعی پیدایش او از دیگر موجودات زنده به نحو تکاملی است. گرچه دو تئوری اول از منظر نفی‌خلقت انسان از موجودی دیگر با دیدگاه قرآن و روایات همسوست، اما تئوری رویش از زمین با مفاد آیات و روایات ناهمخوان و خود از نظر علمی بی‌اعتبار است. تئوری ثبات انواع نیز از نظر تجربی قابل اثبات نیست، اما بر فرض اعتبار می‌تواند مؤید گزاره‌های دینی باشد. تئوری تحول انواع در فرض ابطال با دیدگاه قرآن و روایات برخوردی نخواهد داشت، اما در صورت پذیرش آن به عنوان یک فرضیه یا تئوری علمی، با مفاد آیات و روایات در تعارض است. در این تعارض، مفاد آیات و روایات به سبب برخورداری از پشتوانة معتبر، بر فرضیة یادشده مقدّم می‌گردد و این فرضیه نمی‌تواند قرینه‌ای برای حمل مدلول آیات و روایات برخلاف ظاهر آن‌ها باشد.

ارادة انسان آخرین جزء علت تامه برای صدور فعل اختیاری از اوست، و در دو جهت اخلاقیِ مثبت یا منفی، قابل تقویت است. جهت‌گیری اراده و صدور فعل خوب یا بد از آدمی، تابع عواملی است که بر اراده اثر می‌گذارند. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به ‌بررسی عوامل مؤثر بر اراده انسان و تقویت آن در راستای انجام کارهای خیر از دیدگاه قرآن می‌پردازد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که از نظر قرآن عواملی که ارادة آدمی را تا سرحد صدور کارهای خیر تقویت می‌کند، متعددند که مهم‌ترین آنها عبارتند از: آگاهی به ‌دلایل روشن، میل به ‌سعادت، محبت و عشق به ‌خدا، انذار و توجه دادن به ‌عواقب اعمال، صبر بر ناملایمات، تأثیرپذیری از افراد صاحب ارادة قوی. در این مقاله، آیات دال بر هریک از عوامل یادشده، تحلیل و بررسی شده‌ و نحوة دلالت آنها بر عاملیت هریک از موار ذکرشده، بیان و تشریح شده‌ است.