جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبیین چگونگی علم پیشین خداوند و حدود فاعلیت آدمی در کنار یکدیگر، دغدغه‌ای دیرینه است که ادیان آسمانی بدان روی کرده‌اند. آن‌گونه که میان فاعلیت آزاد آدمی که لازمۀ نظام ثواب و عقاب است با نظام علم، تقدیر و حاکمیت ارادۀ خداوند، پیوندی منطقی را به گفت آورد. از دیگر سوی، تلاش برخی رهبران مذاهب اسلامی برای پردازش مسئلۀ فاعلیت آدمی، پیامدی جز دو نظریۀ جبر یا نفویض نداشته است. که یا ارادۀ آزاد آدمی را کنار می‌نهد یا قدرت خداوند را محدود می‌سازد. که در این میان، دیدگاه اهل بیت تبیینی دگرسان از فاعلیت و اختیار آدمی به دست می‌دهد. این مقاله با رویکرد توصیفی- تحلیلی به بازخوانی اندیشۀ اهل بیت به‌همراه نقد دیدگاه‌های رقیب پرداخته است، بدین شیوه که در آغاز، ویژگی‌های علم خداوند همچون اطلاق، تعلق به جزئیات و خطاپذیری را آورده و سپـس مـفهوم اخـتیار در اسـلام و نـیز نقد ادلة جبریان و طرفداران اختیار پرداخته است. و در پـایان، بـا حفـظ مـعنای علـم خـداوند بـر سـازگـاری آن با اختیار آدمی تـلاش نموده و نگاه اهل‌ بیت را که اندیشه‌ای میانی است آشکار ساخته است.

صوفیان مسلمان سنت خود را میراث اهل بیت(ع) بویژه امام علی(ع) می‌دانند و ایشان را به عنوان مشایخ اعظم و بانیان طریقت خویش می‌شمارند. با این حال چون تصوف در بستری غیر شیعی ظهور یافت و بالید، با مذهب اهل تسنن شناخته شده است. به نظر می‌رسد شناخت این دوگانگی در باور متصوفه -یعنی پایبندی به شریعت سنی و اصالت شیعی- موضوعی اساسی برای فهم اندیشۀ صوفیانه باشد؛ لذا، این تحقیق در پی پاسخگویی به دو مسئله است: نخست آن‌که رویکرد عاطفی-اعتقادی متصوفه به اهل بیت(ع) بویژه امام علی(ع) و گفتار ایشان در متون عرفانی فارسی تا پایان قرن نهم چگونه است؟ و دیگر آنکه گرایش و ارادت به اهل بیت(ع) در میان متصوفه چگونه بوده است؟ پژوهش حاضر که به روش تحلیلی-توصیفی و بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای فراهم آمده است، اثبات می‌کند که تصوف، سیری تکاملی دارد که از مواجهۀ خنثی با معصوم(ع) و همسان‌پنداری امام(ع) با دیگران و سپس تفضیل اندک اهل بیت(ع) آغاز می‌شود و به‌تدریج به نقطۀ اوج ارادتمندی و مهرورزی به ایشان و نهایتا به تشیع می‌رسد.

همسو با مسئله امامت، مقوله «زمامداری اسلامی» به‌عنوان یکی از فلسفه‌‌های آن از سوی شیعیان، مطرح است که ذیل بحث «ولایت تشریعی» به آن پرداخته شده است. «ولایت تشریعی پس از پیامبر»، در امامان دوازده‌گانه تحقق یافته و تا پایان حیات امام حسن‌‌عسکری؟ع؟ بی‌هیچ مشکلی ادامه داشته است؛ اما با شروع امامت امام زمان؟عج؟ و غیبت آن حضرت، زمامداری ظاهری جامعه شیعی دچار چالش شد. این مقاله با روش کتابخانه‌ای در گردآوری مطالب و رویکرد توصیفی _ تحلیلی در پردازش داده‌ها؛ به خلاف دیدگاه کسانی امثال آقای عبدالکریم سروش و طرح مبحث «تشیع و چالش مردم‌‌سالاری»؛ ضمن اثبات امکان زمامداری در عصر غیبت، چگونگی تحقق آن را تبیین کرده و به این نتیجه رسیده است که در دوره‌‌ غیبت صغرا؛ مشکلی از لحاظ ولایت به معنای زمامداری امور برای شیعیان وجود ندارد؛ زیرا در غیبت صغرا، کم‌‌تر موضوعی پیدا می‌‌شد که حکم آن در روایات نیامده باشد و همچنین مردم با ارتباط با نایبان خاص، نیاز خود را برطرف می‌‌کردند و در دوره‌‌ غیبت کبرا نیز هرچند امکان ارتباط رسمی با امام وجود نداشته و ندارد؛ زمامداری امت در قالب نظریه ولایت فقیه استمرار دارد و توسط ولی‌فقیه جامع‌الشرایط این چالش مرتفع می‌‌گردد.

مداحان به عنوان قشر تأثیرگذار و آشنای با مکتب اهل بیت b موظف‌اند مبانی قرآن کریم و اهل بیت b را در ظلم‌ستیزی برای مردم بیان کنند و از این طریق روحیه ظلم‌ستیزی را در جامعه گسترش دهند. در این تحقیق، که با رویکرد توصیفی‌تحلیلی انجام شده، ابتدا به مبانی ظلم‌ستیزی در قرآن، سنّت و عقل پرداخته‌ایم. سپس بر نقش مداحان در آگاهی‌بخشی به مردم در زمینه ظلم به خداوند در اموری همچون شرک، ریا و توسل غیرمشروع و نیز مبارزه با آنها تأکید کرده‌ایم. در ادامه نقش مداحان در ایجاد روشنگری در جامعه در زمینه‌های ظلم مردم به مردم، ظلم مردم به خود، ظلم مردم به حاکم و ظلم حاکم به مردم بررسی شده است. کاربرد اساسی شعر به عنوان ابزار مداحان در مبارزه با ظلم از صدر اسلام تا کنون موضوع دیگری است که در این مقاله به آن پرداخته‌ایم. همچنین، نقش اساسی مداحان در گسترش روحیه مبارزه با حاکم ظالم در جامعه و پیروزی در سه مقطع مبارزه با رژیم پهلوی، دفاع مقدس و دفاع از حرم‌های عراق و سوریه در حمله گروه‌های تکفیری را بررسی کرده‌ایم.

اختلافات و درگیری‌های بی‌پایان پیروان ادیان و مذاهب به حیات اجتماعی و دینی دینداران آسیب جدی وارد می‌کند و وضعیت کنونی جامعه دینی را به پرسش می‌کشد. پیش‌فرض‌های بنیادین اندیشه عرفان اسلامی که بر شناخت ساحت وجودی خدا و انسان استوار شده، کلید راه‌گشایی برای رسیدن به صلح و آرامش بشر است. تبیین مبانی ماهیت آموزه‌های عرفانی، نقشی اساسی در همزیستی مسالمت‌آمیز بین پیروان مذاهب و ادیان و ایجاد همبستگی و وحدت و صلح پایدار بین مسلمانان ایفا می‌کند. عارفان، تهذیب نفس را موجب آرامش و نشاط معنوی در حیات جامعه و نمودی از صلح بیرونی می‌دانند و با تأکید بر هدف آزادگی در بعثت انبیا، در طلب وارستگی و مقام حریت پیروان مذاهب‌اند و بر مبنای وحدت وجود و اعتباری‌بودن کثرت‌ها، به وحدت درونی ادیان معتقدند. نگرش عرفانی ضمن رسمیت‌بخشیدن به اختلاف‌ها، و صحه‌گذاشتن بر وحدت درونی به‌شایستگی نقش وحدت‌بخش و پیونددهنده‌ای، نه‌تنها در اجزای درونی تمدن اسلامی، بلکه در انسان‌ها اجرا می‌کند. در این مقاله می‌کوشیم با استناد به برخی از نگرش‌های عرفانی، مؤلفه‌های اثرگذار وحدت‌گرایانه عرفانی (وحدت وجود، تزکیه، درون‌گرایی و آزاداندیشی) بر وحدت جامعه عرفانی را با رویکردی توصیفی‌تحلیلی تبیین کنیم و نقش آن را در شکل‌گیری نگرش همبستگی و وحدت اجتماعی در جامعه اسلامی نشان دهیم.

بازتاب احساسات عرفانی و آموزه‌های عارفان در قالب سرواد و سروده را می‌توان یکی از گسترده‌ترین رهاوردهای عرفان ایران در درازنای تاریخ ادب پارسی دانست. باارزش‌ترین نمود و نمایش پیوندهای تشیع و عرفان در ادب صوفیانه فارسی، وداد ائمه اطهار (ع)، و مهر شاعران عارف به اهل بیت نبی (س) و فرزندان امام علی (ع) است. در این پژوهش، به جهت همانندی‌ها و پیوندهای فراوان سنائی، عطار و مولوی با یکدیگر، و ارزش این سه عارف شاعر در گذار تاریخی شعر عرفانی، شمیم و نشان تشیع در ایشان، با درنگ نهایی بر مولانا، هم‌سنجی و کندوکاو می‌شود و اسناد و مدارک این زمینه بنیادین، کاویده و پژوهیده می گردد. درباره وابستگی شماری از بزرگان شعر و عرفان ایران به تشیع از دیرباز دیدگاه‌های گوناگونی وجود داشته، و از قول به تسنن تا قول به تشیع و همچنین قول به تشیع سنی و تسنن شیعیانه (شیعه گرا)، مجموعه ای از دیدگاه‌ها را شاهدیم. در این نوشتار کوشش شده تا با بررسی‌های ژرف، و بازنگری و بازخوانی سروده‌ها و یادبودهای سنائی، عطار و مولانا به برآیند و دستاوردی نوین و در خور نگرش، و روشن سازی کرانه‌هایی از دلبستگی و پیوستگی مثلث شعر عرفانی با مذهب تشیع برسیم.

عصر ایلامی (عیلامی)، در مقام بخشی از تاریخ سرزمین ایران، اهمیت بسزایی در مطالعات روشنگرانه دیگر دوره‌های تاریخی، از جمله هخامنشیان، دارد. باورهای اعتقادی عیلامیان، که خود به نوعی تلفیقی از عناصر حاصل از جبر جغرافیایی و همچنین ارتباط فرهنگی با بین‌النهرین و ریشه‌های تاریخی و قومی این مردمان است، در روزگار پس از انقراض واحد سیاسی تحت نام عیلام، نیز همچنان تداوم داشته است. هدف از پژوهش حاضر بررسی آن دسته از عناوین خدایان و همچنین نمادهای مذهبی عیلامی است که به دلایل متعددی در عصر هخامنشی و حتی پس از آن نیز محترم و بوده و حتی پرستش می‌شده است. این مقاله به دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش برآمده که کدام یک از عناصر مذهبی و نمادین عیلامی در دوره هخامنشی مجدداً محترم بوده و پرستش می‌شده است. بدین‌منظور با رویکرد توصیفی‌تحلیلی به اثبات می‌رساند که خدایان و نمادهای مذهبی عیلامی به صورت دگردیسی‌شده یا دست‌خورده در دوره هخامنشی، چه در آثار هنری و چه مستقیم، اهمیت شایانی داشته‌اند.