جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم «خرد» در متون پهلوی دارای مراتب و درجات مختلفی است؛ چنانکه گاه سخن از خردی به میان می‌آید که اکتسابی است و نسبت به مرتبۀ فردی تعالی ندارد و گاه خردِ فطری و ذاتی در نظر است که حقایق را شهوداً می‌بیند و گاهی هم به بالاترین درجۀ خرد، خردِ مینوی متعلّق به اورمزد اشاره می‌شود. متن پهلویِ دادستان مینوی خرد که زبان و بیانی حکمی و عرفانی دارد، به‌ویژه بر «آسْن خرد» (خرد فطری، ذاتی، مطبوع) و «مینوی آسْن خرد» یا به‌طور خلاصه «مینوی خرد» تأکید می‌ورزد و خویشکاری‌های این مینو را در نسبت با اورمزد و جهان مِنوگ و گِتیگ برمی‌شمارد. این نوشتار با اتّخاذ نظرگاه حکمت و عرفان اسلامی و با رجوع به متن فارسی میانه مینوی خرد، تأملاتی چند راجع به مفهوم خرد مینوی و چیستی و کیستی مینوی خرد طرح می‌کند و مطابقت آن را با سْپَنْتَه‌مَینیوی گاهانی نشان می‌دهد.

در میان سنن دینی چین، خاصّه تعلیم دائویی است که به پردیس‌های آسمانی توجّهی ویژه دارد و شرحی مفصّل از اوصاف آنها به دست داده است و به‌صراحت میان صورت زمینی و صورت ملکوتی (یا صورت راستین: جِّن‌شینگ) پردیس‌ها تمایز نهاده است. در این نوشتار، نگاهی می‌کنیم به آن دسته از گزارش‌های سنّتی که اهتمام ویژه‌ای به جغرافیای مثالی داشته است و خصایص عمومی پردیس‌های ملکوتی را بررسی می‌کنیم. لیکن تأکید ویژه بر مهمترینِ این پردیس‌ها یعنی کوئِن‌‌لوئِن است که در تعلیم دائویی آن را در جهتِ تمثیلی غرب و در عینِ حال در مرکز عالم تصویر می‌کنند. واپسین بخش این نوشتار به تحلیل معانی تمثیلی پردیس‌های آسمانی اختصاص یافته است، از جمله، تمثیل کوه که نمودار محور جهانی است و نیز تمثیل آب که دالّ است بر شأن ملکوتی این پردیس‌ها به اعتبار آنکه مقدورات ظهور جسمانی را در بردارند.

دو تعلیم طریقتی در دو سنّت شرق دور و اسلام، یعنی آیین دائویی و تصوف، دربارۀ معانی تمثیلی آب تعالیم قابل قیاس بسیاری دارند. اگرچه با اتّخاذ نظرگاه‌های مختلف، جوانب متفاوت این تمثیل را لحاظ کرده‌اند، تعالیم مذکور پیرامون مفهوم حیات، به مقاصد قریب و اشارات متناظر می‌رسند. آب اوّلاً نمودار منبع حیات است که معاً و علی‌السویه مشتمل است بر همه مقدورات ظهور و بذر حیات همه چیز. در این معنی رمز آب به عنصر اعظم و عرش حیات در تعلیم ابن عربی اشاره می‌کند که همسنگ است با مرتبۀ غرقه‌گاه محجوب (هوئِن‌لوئِن) آب در مقام نخستین تجلّی واحدیت بزرگ (تای‌یی) در تعلیم دائویی. این آبِ ازلیِ مرتبۀ لاظهور در مراتب ظهور نیز با همان کیفیت متجلّی است. در این نوشته، پس از نگاهی مختصر به وجوه تمثیلی مختلف آب در تصوف و تبیین جایگاه حیات در آیین دائویی، از نظرگاه تصوف به معانی عمدۀ تمثیل آب در تعلیم دائویی می‌پردازیم.