جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سیره‌شناسی و پژوهش در باورهای دینی و مقدسات مسلمانان از مهم‌ترین بخش‌های اسلام‌شناسی به شمار می‌رود که از قرن شانزدهم با مطالعه بر روی متون اسلامی سده نخست هجری در فرانسه آغاز شد. زندگی پیامبر اکرم (ص) و خاندان وی از بخش‌های محوری این دسته از مطالعات به شمار می‌رود که در ادبیات مطالعاتی مغرب‌زمین به مطالعات «سیره» شهرت دارد. شارل ویرولود در قامت باستان‌شناسی مشهور، پس از بازدید از ایران و آشنایی با مذهب تشیع، به مطالعات شیعه‌شناسی نیز علاقه‌مند شده و دست به تألیف در این باب زده است. در این مقاله، به روش تحلیل محتوای کیفی به تبیین و نقد شیعه‌شناسی او، خاصه دیدگاه‌های او درباره حضرت زهرا از خلال مقاله‌اش تحت عنوانِ «اسطوره فاطمه، دختر محمد (ص)» پرداخته‌ایم. بازخوانی اثر ویرولود نشان می‌دهد او در غیر حوزه تخصصی خویش وارد شده و درنتیجه، در روش مطالعه و تحقیق، استفاده از منابع و تکیه بر تحلیل‌ها، تبیین‌ها و پیش‌فرض‌ها دچار اشکال جدی است. گواه این امر تکیه زیاد او بر نقل‌های عامیانه شیعه، به‌ جای مراجعه به متون دسته‌اول این مکتب است؛ مسئله‌ای که همراه با تحلیل‌های عجولانه، سطحی و مبتنی بر پیش‌فرض‌های ذهنی، اثرش را در زمره آثار غیرعلمی و دسته‌چندم در شیعه‌شناسی قرار داده است.

هنری دولهوگ، کشیش و دین‌پژوه مهم کاتولیک فرانسوی، در مسیر اسلام‌شناسی خود، با رویکردی متفاوتی به حوزه مطالعات تطبیقی وارد شده است. این مقاله در پی تبیین ویژگی‌های مطالعات مقارنه‌ای وی و تفاوت آن با دیگر اسلام‌پژوهان است. هنری دولهوگ با بهره‌گیری از روش تحقیق موضوعی و با تمرکز بر مفاهیم کلامی، در پی گسترش نگاه واقع‌بینانه و همدلانه میان ادیان به‌ویژه مسیحیت و اسلام و استفاده از ظرفیت ادیان برای گسترش صلح با وحدت کلمه میان آنهاست. یکی از ویژگی‌های مهم اسلام‌پژوهی وی، باور به وحیانی بودن دین اسلام و رد انقطاع وحی پس از حضرت عیسی است که میان علمای مسیحی مخالفان بسیار دارد. پیشنهاد اصلی دولهوگ متفاوت از دیگر اندیشمندان، بر ظرفیت‌های درونی ادیان تأکید دارد و آن را برای رسیدن به وحدت و هم‌زیستی ادیان کافی می‌داند.

این مقاله، شیوه عملی، یا به بیان علمی «روش‌شناسی علمی‌تحقیقاتی» محمدعلی امیرمعزی، شیعه‌شناس و مستشرق[i] دوره حاضر دانشگاه سوربن، را بررسی می‌کند. وی بیشتر از طریق مطالعه و تحقیق در متون و آثار کهن شیعی می‌کوشد تصویری از شیعه متقدم و سده‌های نخست پیش نهد. تصویر مطرح‌شده از تشیع از لحاظ مبنای مطالعاتی و علمی او، که تکیه و تأکید بر وقایع تاریخی دارد، در مسیری متفاوت از آنچه در نگاه استاد او، هنری کربن، شیعه‌شناس بزرگ فرانسه تجلی ‌یافته، قرار دارد. به عقیده امیرمعزی، تدوین آثار شیعی در سده نخست، بیشتر برخاسته از نگاه سیاسی عالمان شیعی، و در سده دوم و سوم هجری، نتیجه جریان باطن‌گرایی شیعیان است. لزوم تأویل و تفسیر متون مذهبی و نیز در پی مفاهیم باطنی آیات و روایات بودن، نشانی از گرایش شدید تشیع آن دوره به «اصالت باطن» در فهم مبانی دینی دارد. [i]. چه‌بسا برخی ‌نقد کنند که امیرمعزی را نباید «مستشرق» نامید. وی از درون همین جریان برخاسته و رنگ و گویش شیعی و ایرانی دارد؟! واژه «مستشرق» را به کسی اطلاق می‌کنیم که با ادبیات و سبک محققان غربی در مطالعات خویش گام برمی‌دارد. وی به این اعتبار که سال‌ها است در مغرب‌زمین اقامت دارد و خلق ‌و خوی علمی و تا حدودی شخصیتی محققی فرانسوی را به خود گرفته است، و نیز در مطالعات و پژوهش‌هایش کاملاً سبک و سیاق محققان غرب در او آشکار شده است، مستشرق به شمار می‌آید.

بررسی زندگی پیامبر(ص) و خاندان وی از بخش‌های محوری مطالعات اسلامی در غرب است که در ادبیات غرب به مطالعات «سیره» شهرت دارد. هنری لامنس یکی از پژوهشگران مطرح در این زمینه به شمار می‌رود که آثار مهمی را در این عرصه ارائه نمود و بر مستشرقان پس از خود تأثیری بی‌چون‌وچرا داشت. او در ضمن آثارش به بررسی تاریخ و سیره پیامبر اسلام، با روشی تاریخی-تحلیلی و نقادانه پرداخته است. مقاله حاضر به اثر مهم او در باب سیره‌‌شناسی؛ یعنی فاطمه و دختران محمد(ص)، نظر کرده و به نقد روشی آرای او در این کتاب بر اساس چهار نوع روش نقد؛ یعنی نقد محاکاتی، نقد بیانگرانه، نقد کاربردی و نقد عینی پرداخته است. هرچند لامنس در بخش‌های اندکی از این کتاب و کتاب‌های دیگرش، جانبداری‌هایی از اهل‌بیت و تمایزات و خصائص آنان دارد؛ اما در کتاب موردنقد، پیش‌زمینه مخالفت با اسلام در اندیشه لامنس، گاه او را از طریق عدالت و بی‌طرفی خارج کرده است. او نقدهایی به چندهمسری پیامبر، شیوه زندگی ایشان و رفتارهای ایشان در زندگی شخصی ارائه کرده است. تکیه بر استنادات ضعیف و شاذ و تتبع نه‌چندان قوی او خصوصاً در میان منابع روایی شیعه، از نقص‌های جدی مطالعات لامنس است.

دانشگاه‌ها و محققان مراکز پژوهشی کشور فرانسه؛ از قرن پانزدهم میلادی مطالعات و پژوهش‌های خویش را در حوزه اسلام، مذاهب و فرق آن آغاز نموده‌اند. به راستی می‌توان مدعی شد که نخستین مراکز علمی- دینی غرب که به مطالعه و تحقیق در عرصه شناخت تشیع گام برداشته است، دانشگاه‌ها و مدارس عالی پاریس در فرانسه می‌باشند. دانشگاه سوربون و مدارس پژوهشی و علمی زیر مجموعه آن، یکی از مهمترین این مراکز پژوهشی به شمار می‌روند. بررسی و شناخت متدولوژی تحقیقات و مطالعات حوزه ادیان و مذاهب این مراکز مهم علمی، با توجه به عمق و گستره پژوهش‌هایشان، حائز اهمیت فراوان است. مطالعه وآگاهی نسبت به روش‌های رایج تحقیق در حوزه علوم ادیان و مذاهب این مجموعه، خصوصاً در حوزه مذهب امامیه و یا تشیع اثنی‌عشری (chiisme duodécimain)، و نیز شناخت متدولوژی و شیوه‌شناسی اساتید و محققین آن در کنار بررسی کاربردی آن روش‌ها، برای متتبعین و پژوهشگران داخل کشور اهمیت و ضرورت دارد. علاوه بر اینکه این سبک و طرق مطالعاتی، برای بسیاری از محققین حوزه مطالعات دین، در دیگر کشورهای غربی مستند و مبنای روشی علمی پژوهش در حوزه علوم انسانی به شمار می‌روند، برای محققین حوزوی و دانشگاهی داخل نیز می‌تواند ضمن آشنا نمودن آنان با دقائق و ظرائف کارهای تحقیقاتی صورت گرفته در غرب، در آنجا که خلأیی باشد و ضرورتی احساس گردد، به مجموعه علمی و روش مطالعاتی ایشان نیز عمق، دقت و ملاحظات لازم دیگری بیفزاید.

بررسی روش مطالعاتی پژوهشگران مستشرق در حوزه دین و مذهب، نیازمند یک مطالعه دقیق علمی و تحقیقی مستقل است. پژوهش علمی در حوزه مطالعات محققان غرب در رابطه با اسلام شناسی و شیعه شناسی، علاوه بر کمک به فزونی داده های علمی و تحقیقاتی پژوهشگران شیعی، می تواند موجب دستیابی به راهکارهای جدید و دقیق تری در حوزه پژوهش های دین و مذهب شناسی گردد. چنانکه بررسی و تعمق در مطالعات مستشرقان، علاوه بر ایجاد زمینه در تحول تفسیر متون دینی، می تواند در نوع استنباط و اجتهاد مصطلح امروز در حوزه های علمیه دگرگونی ایجاد کند. البته نگرانی های ناشی از تعبیرات غیر دینی و نگاه غیر قداستی به متون مقدس نیز از نتایج غیر قابل اجتناب این سنخ مطالعات است که می تواند دغدغه محققین مذهبی را بر افروزد. هرجند که این دغدغه نباید موجب توقف جریان علمی و رشد و شکفایی ان گردد. این جستار به بررسی شیوه عملی، علمی و تحقیقاتی، یا به بیان علمی «متدولوژی علمی-تحقیقاتی» پروفسور محمد علی امیر معزی شیعه شناس و مستشرق دانشگاه سوربون می پردازد. وی بیشتر از طریق مطالعه و تحقیق در متون و آثار کهن شیعی، سعی در ارائه تصویری از شیعه متقدم و دوران سده های نخست کرده که بیشتر به جنبه های درونی و باطنی مذهب توجه دارد. البته تصویر او از تشیع به نوعی در مسیر کاملا متفاوت از آنجه در نگاه استادش، هانری کربن، شیعه شناس بزرگ فرانسوی تجلی یافته، قرار دارد. به عقیده محخمد علی امیر معزی، تدوین آثار شیعی در سده نخست، بیشتر برخاسته از نگاه سیاسی عالمان شیعی، و در سده دوم و سم هجری، نتیجه جریان باطن گرایی شیعیان است. لزوم تاویل و تفسیر متون مذهبی و نیز در پی مفاهیم باطنی آیات و روایات، نشانی از گرایش شدید تشیع ان دوره به «اصالت باطن» در فهم مبانی دینی دارد.