جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از مصدر قرآن کریم سابقه‌ای دیرینه دارد، چنان‌که تمام قرآن‌پژوهان مسلمان معتقد به وحیانی و الهی‌بودن قرآن هستند. با این حال بسیاری از خاورشناسان خاستگاه آیات و سوره‌های قرآن را وحیانی نمی‌دانند، بلکه متأثر از فرهنگ زمانه و برگرفته از کتب آسمانی پیشین یا مصادر شفاهی می‌پندارند. مقاله پیش رو با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به نقد دیدگاه مستشرقانی از قبیل نولدکه، بروکلمان، ریچارد بل و لوکسنبرگ در این زمینه پرداخته و آن را با دیدگاه خاورشناس مثبت‌نگری به نام نویورت مقایسه کرده است. اشکال مشترک دیدگاه اکثر مستشرقان این است که به دلیل تشابهی که میان قرآن و مکتوبات یهودی ـ مسیحی وجود دارد، بسیاری از معارف و قصص قرآن را برگرفته از این متون و مکتوبات می‌دانند. در این پژوهش همچنین دیدگاه مشهور مستشرقان از طریق رویکرد روش‌شناختی و زبان‌شناختی آنجلیکا نویورت در کانون نقد و بررسی قرار گرفته و روشن شده که او با استفاده از روش تاریخی- انتقادی و فیلولوژی و نیز روش‌های نقادی کتاب مقدس، در تبیین دیدگاه و خوانش جدید از قرآن کوشیده و بر اساس پذیرش اصالت قرآن به نتایج مهمی دست یافته است.

مطالعه قرآن به منزله اثری ادبی رویکرد نویورت در تحلیل متن قرآن است. وی بررسی دقیق ساختارها و محتوای قرآن را لازمه تبیین جایگاه قرآن در میان متون مقدس و نیز در میان مسلمانان می داند. رابطه فرم و محتوا در قرآن و بیان ویژگی های آن در بستر تاریخی و بیان چگونگی شکل گیری این رابطه موضوعی است که مورد توجه نویورت بوده است. رویکرد ادبی وی بر مبنای نظریة ارتباطی است. نویورت قرآن را متنی ارتباطی و در تعامل با بستر و بافت تاریخی زمانش و در عین حال متنی مستقل و پویا می داند که توانسته به اهداف الهیاتی اش دست یابد. در این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی رویکرد و روش نویورت در مطالعه قرآن تبیین شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که نویورت برای دستیابی به فرایند ارتباطی قرآن از روش تحلیل گفتمان بهره برده است.تحلیل گفتمان بستر مناسبی برای تحلیل فرایندهای ارتباطی است و نویورت در تحلیل موفقیت قرآن در ایجاد ارتباط با مخاطبانش از آن بهره برده است

ساختارشناسی متن قرآن پیشینه‌ای دیرین در مطالعات قرآنی دارد و به سده‌های نخست اسلامی باز می گردد. اندیشمندان مسلمان مفاهیم ساختارگرایی را در مباحثی نظیر؛ نظم القرآن، اعجاز القرآن و تناسب آیات و سور، مطرح کرده اند. در دوره معاصر پس از اینکه مباحث زبان شناختی و معناشناختی در نقدادبی به صورت قاعده مند مطرح گردید، اندیشمندان مسلمان و غربی با استفاده از رهیافت های جدید به تحلیل ساختار شکلی و ادبی و معنایی متن قرآن توجه نشان داده اند. براین اساس پرسش از چگونگی آرای مستشرقان درباب ساختار شکلی، ادبی و معنایی قرآن همچنان پیش روی ماست. تحلیل آرای اندیشمندان غربی نشان می دهد که دیدگاه آنان در مورد ساختار قرآن مبتنی بر مبانی و باورهای بنیادین آنان شکل گرفته که در مجموع وحیانی بودن متن قرآن را مورد پرسش قرارداده اند و الزاما این باور ها بر رویکرد و روش و داوری های آنان نسبت به ساختار متن قرآن نیز اثر گذار بوده و نتیجه ی مطالعات آنان را جهت داده است. طبق نظراندیشمندان مسلمان ساختار ادبی و معنایی قرآن با مطالعات زبان شناختی و نقد ادبی جدید تطابق کامل دارد. اما برخی از مستشرقان به گونه های از آیات استناد نموده و قرآن را به قواعد گریزی و هنجارگریزی متهم نموده اند. حال آنکه در مباحث نقدادبی این هنجارگریزی یک اصل است که به هدف جلب توجه مخاطب به کار برده می شود. برخی از مسترقان ساختاری ادبی قرآن را در اوج فصاحت و بلاغت دانسته اند و به انواع فنون ادبی و هنری و بلاغی به کار رفته در متن قرآن اعتراف و نظر داده اند. در مورد ساختارمعنایی قرآن دو دیدگاه عمده، دربین مستشرقان همواره مطرح بوده است. اندیشه گسسته پنداری که مطالعات اکثر مستشرقان را تشکیل می دهد و اندیشه پیوسته نگری که امروزه در مطالعات برخی از مستشرقان قابل توجه است. یافته ها نشان می دهد که مطالعات مستشرقان گسسته پندار ریشه در همسان انگاری متن قرآن با متون مقدس و ادبیات زمانه دارد. حال آنکه متن قرآن در نزد مسلمانان وحی است و با متون مقدس دیگر تفاوت ماهوی دارد. هم چنین متن قرآن از نظر زبان شناختی متن گفتاری است. لذا بین متن گفتاری و نوشتاری تفاوت ماهوی وآشکار وجود دارد. افزون برآن، برخی از مستشرقان به دلیل اکتفا به ترجمه های انگلیسی قرآن و یا باروحیه ای جدلی و یا مطالعات سطحی به گسستگی متن قرآن نظر داده اند. اما مستشرقانی که با رویکرد متن محوری به متن قرآن نگرسته اند و بر گفتاری بودن متن قرآن باور دارند و نیز به صورت موردی سوره های قرآن را تحلیل ساختاری و معنایی نموده اند، به پیوستگی متن قرآن نظر داده اند. برای نمونه افرادی مانند میشل کویپرس و رابینسون و آنگلیکانویورت از این دسته اند. آنان همسو با اندیشمندان مسلمان هم به زیبایی های ادبی قرآن و هم به ارتباط معنایی ساختار قرآن اعتراف و نظر داده اند. فهم آرای مستشرقان در باب ساختار ادبی و معنایی قرآن امری است که این پژوهش عهده دار تحلیل و ارزیابی آن است. دراین پژوهش تلاش گردیده با استفاده از روش تحلیلی و انتقادی، مزیت ها و محدودیت های آرای مستشرقان را درباب ساختار ادبی و معنایی قرآن بیان و به سؤال اصلی مورد نظر پاسخ داده شود. به اطمینان می توان اظهار کرد که مباحث ساختار شناسی مسترقان – در صورت ارزیابی دقیق- به دلیل متن محوری و روشمندبودن می تواند برای قرآن پژوهان علاقه مند به مباحث ساختارشناسی مفید و تاحدودی راهگشا واقع افتد.

امروزه مستشرقان با استفاده از رهیافت‌های جدید به تحلیل ساختار ادبی و معنایی متن قرآن توجه نشان داده‌اند. در این میان آنگلیکا نویورت یکی از پیشگامان این نوع مطالعات است. بر این اساس پرسش از چگونگی دیدگاه نویورت در باب ساختار قرآن همچنان پیش روی ما است. تحلیل آرای نویورت نشان می‌دهد که دیدگاه وی درباره ساختار قرآن مبتنی بر پیش‌فرض‌هایی است که با مبانی اسلامی تطابق کامل ندارد. وی با استفاده ازروش تاریخی و ادبی، سوره‌های مکی قرآن را تحلیل ساختاری و معنایی نموده و به پیوستگی ساختار معنایی و ادبی این سوره‌ها نظر داده است و سوره‌های مدنی را فاقد نظم و انسجام درونی می‌داند. فهم دیدگاه نویورت در باب ساختار ادبی و معنایی قرآن امری است که این تحقیق عهده‌دار تحلیل و ارزیابی آن است. در این پژوهه تلاش شده با استفاده از روش تحلیلی - انتقادی، مزیت‌ها و محدودیت‌های دیدگاه نویورت را در باب ساختار قرآن بیان و به سؤال اصلی پاسخ داده شود. درواقع می‌توان اظهار کرد، مطالعات قرآنی نویورت به‌ویژه مباحث ساختارشناسی وی ـ در صورت ارزیابی دقیق ـ به دلیل قاعده‌مندی و متن‌محوری می‌تواند برای قرآن‌پژوهان علاقه‌مند به مباحث ساختارشناسی، مفید و راه‌گشا باشد

ازجمله موضوعاتی که همواره مورد توجه مستشرقان و قرآن‌پژوهان بوده است، مقایسه و بررسی شباهت‌های موجود میان قرآن و کتاب مقدس است. این شباهت‌ها دیدگاه‌های متعدد و گاه متضادی را سبب شده است. در این میان، مزامیر بیش از سایر بخش‌های کتاب مقدس مورد توجه قرار گرفته است. آنجلیکا نویورت ازجمله افرادی است که در پژوهش‌های متعددی به مقایسه قرآن و مزامیر پرداخته و درباره ساختار، موضوعات و بافت این دو متن، اطلاعاتی در خور به‌دست داده است. به باور او، شباهت این دو متن ناشی از وجود سنت شفاهی‌ای است که در میان عرب‌های نخستین بوده است. مزامیر ازجمله این سنت‌هاست که مسلمانان نخستین با آن آشنایی داشته و در ذهن و زبان مردم آن عصر جاری بوده است. نویورت با فراگفتمان خواندن قرآن، بر این باور است که قرآن همواره درباره اموری که در میان مسلمانان نخستین جاری بوده، سخن می‌گفته است. در این مقاله سعی بر آن است به‌صورت مطالعه موردی، سوره الرحمن و مزمور 136 از دیدگاه نویورت مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.

رابطۀ میان قرآن و کتاب مقدس همواره مورد توجه قرآن­پژوهان و مستشرقان بوده و آرای متفاوت و گاه متضادی را سبب شده است. آنجلیکا نویورت از جمله قرآن­پژوهانی است که به بررسی این رابطه پرداخته و دیدگاهی جدید را رقم زده است. نویورت با تکیه بر مفاهیمی چون گفتاری بودن قرآن و دورۀ باستان متأخر، سعی در اثبات این ادعا دارد که ماهیت گفتاری و پویای قرآن سبب شده است که قرآن، حول معلومات و معارفی که در دورۀ باستان متأخر وجود داشته، به بحث و گفتگو بپردازد. از جمله موضوعات و معارف موجود در دورۀ باستان متأخر، معارف کتاب مقدسی بود که منجر به طرح سؤالات و بحث‌هایی می­گردید. این مقاله با بررسی این دیدگاه و وجوه احتمالی آن اعم از اقتباس، بازتاب و اثرپذیری سعی بر آن دارد، دیدگاه نویورت دربارۀ رابطۀ قرآن و کتاب مقدس را تحت عنوان بازتاب یا اثرپذیری قرار داده و آن را مورد ارزیابی و نقد قرار دهد. آنچه از بررسی دیدگاه وی به دست می­آید نشان از این حقیقت دارد که دیدگاه نویورت در اکثر موارد بیانگر بازتاب روایت­های کتاب مقدس در قرآن، بدون اثرپذیری است که دلایل و شواهد موردی متعددی نیز، برای آن بیان شده است.

رابطة ميان قرآن و کتاب مقدس، از جمله موضوعاتي است که همواره مورد توجه مستشرقان و قرآن‌پژوهان بوده است. در اين ميان آنجليکا نويورت در اين‌باره ديدگاهي متفاوت از اسلاف خود مطرح ساخته است. از ديدگاه نويورت، روايت‌هاي کتاب مقدس در قرآن به صورت‌هاي گوناگوني بازتاب و نمود داشته که تمام اين نمودها ناشي از وجود فضاي معرفتي‌اي است که قرآن در آن نازل شده است. نويورت اين فضاي معرفتي را دورة باستان متأخر ناميده که بسياري از معارف الهياتي و ديني عهد باستان را به ميراث برده است و قرآن به‌عنوان مجموعه‌اي شفاهي و پويا با اين سنت‌ها در ارتباط و تعامل بوده و به گفت‌وگو و مناظره با آنها پرداخته است. داستان موسي عليه السلام از جمله مواردي است که نويورت به بررسي آن پرداخته و سعي در تبيين ديدگاهش به صورت مطالعات موردي دارد. اين مقاله سعي بر آن دارد ديدگاه نويورت را بررسي و در ضمنِ داستان حضرت موسي عليه السلام آن را واکاود. بازتاب روايت‌هاي کتاب مقدس بدون تأثيرپذيري قرآن از اين کتاب، ديدگاهي است که از بررسي پژوهش‌هاي نويورت قابل دستيابي است.