جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از میان صحابۀ پیامبر (ص) ابوذَرِ غِفاری از آن‌ها ست که جریان‌های فکری مختلفِ جهانِ اسلام در سده‌های متمادی به روایات و گفتارهای اخلاقی او توجه نشان داده‌اند. می‌توان در آثار منسوب به وی احکامِ مختلفی دربارۀ سلوکِ اخلاقی فردی و اجتماعی بازدید. مطالعۀ کنونی با هدفِ بازشناسی آن بخش از اندیشه‌های اخلاقی بازتابیده در روایاتِ منسوب به او صورت می‌گیرد که به سلوکِ فردی و ذهنیِ او مربوط است؛ اَبعاد و جوانبی از سلوک اخلاقی که حتی اگر ارتباطاتِ اجتماعی فرد نیز منقطع شود استمرار می‌توانند یافت. می‌خواهیم دریابیم برپایۀ روایاتِ منسوب به ابوذر و با فرضِ اَصالتِ آن‌ها ابوذر چه سلوکِ فکری‌ای را ترویج می‌کند. به این منظور با استقصاء روایاتِ بازمانده از ابوذر و بازخوانی نگرش‌های هستی‌شناسانه و انسان‌شناسانۀ بازتابیده در آن‌ها به بازشناسی تصویری خواهیم پرداخت که این روایت‌ها از خیرِ اعلیٰ برای انسان و راه دست‌یابی به آن بازمی‌نُمایانند. آن‌گاه شیوه‌ای را که در این روایت‌ها برای سلوکِ فردی بر اساس مبانی یادشده تجویز می‌شود بازخواهیم شناخت. چنین مطالعه‌ای ما را می‌تواند با تصویری که از ابوذرِ نُمادین در حافظۀ تاریخی مسلمانان شکل گرفته است آشنا کند. نسبت شخصیت ابوذرِ تاریخی با این تصویر، خاستگاهِ اندیشه‌های ابوذر تاریخی و نسبت اندیشه‌های وی با دیگر صحابه را باید موضوع مطالعاتِ دیگر دانست. فرضیۀ مطالعۀ کنونی آن است که ابوذرِ نُمادین سلوکِ فکری زاهدانه‌ای برپایۀ مراقبه، ایمان، حزن و حکمت‌جویی را ترویج می‌کند.

یکی از بحث¬های مهم درتصوف و عرفان «انسان کامل» و ویژگی¬های اوست. انسان کامل، محل تجلی خداوند و شناخت وی، شناخت خداوند است. بررسی ودرک ویژگی¬های انسان کامل در میان آرای مختلف عارفان و مقایسه و قضاوت درباره این آرا معرفت¬افزا است. غزالی ومولوی از تأثیرگذارترین متفکران در جهان اسلام به¬شمارمی¬روند. هدف این تحقیق؛ انسان کامل و شناخت ویژگی¬های او از نظر غزالی و مقایسه آن با اندیشه¬های مولوی است. روش تحقیق توصیفی تحلیلی و با استفاده از روش مطالعه کتابخانه¬ای گردآوری¬شده¬است. نتایج پژوهش اینکه غزالی و مولوی هردو به ضرورت وجود انسان کامل و تقدم غایی او معتقدند. هردو ازنظر کلامی اشعری و تصوف را بهترین روش برای رسیدن به حقیقت می¬دانند. غزالی صوفی خائف است ولی مولوی به تصوف عاشقانه باوردارد. انسان کامل غزالی مقید به رعایت اصول ظاهری دینی است. اما پیر مولانا، در مواردی نادر بی¬تقید به ظواهر و لاابالی است. درنهایت هردو معتقدند که بالاترین و کامل¬ترین مرتبه کمال، به پیامبرخاتم اختصاص دارد. در این پژوهش تلاش¬می¬شود ضمن اشاره به آرای دیگر عرفا، دیدگاه¬های غزالی و مولانا دراین خصوص بررسی و مقایسه¬شود. كليد واژه¬ها: انسان كامل، غزالی، مولانا، پیر، عشق.

مسلمانان ابوذر غِفاری را در شمار اصحاب برجسته و راویان حدیث پیامبر(ص) می‌دانند. ازهمین‌رو در طول تاریخ روایات پرشماری را به وساطت او نقل، و آثاری درباره زندگیش تألیف کرده بودند. بااین‌حال، در نیمه نخست سده 14ش شمار آثار تألیف‌شده درباره ابوذر و محتوای آن‌ها دچار تحول کلان شد. مؤلفان آثار درباره ابوذر در سده 14ش کوشیدند ابوذر را سوسیالیستی برجسته یا نخستین سوسیالیستِ تاریخ معرفی کنند یا خواستند با چنین روی‌کردی مخالفت ورزند و بر ضد این دیدگاه استدلال نمایند. در این مطالعه بناست با کاربست روش تحلیل محتوا هم‌چون یک روش تحقیق کیفی و بهره‌جویی از تکنیک تفسیر پیام‌ها و خوانش دقیق آن‌ها تحول نگرش‌ها به ابوذر در این دوره آن‌سان‌که از منابع فارسی، عربی و اردو قابل‌درک است بازشناخته شود. بناست زمینه‌های سوسیالیست‌انگاری ابوذر، سیر تحول آراء دراین‌باره، مباحثات مرتبط با این نگرش‌ها و پیامدهای نظری آن مباحثات، و انگاره‌هایی که در این دوره تاریخی از ابوذر در ذهن مسلمانان شکل گرفت مطالعه، و از این فرضیه دفاع شود که مجموع مجادلات نظری میان فرقه‌های مختلف اسلامی و گرایندگان به جنبش‌های چپ‌گرایانه سبب شد که از ابوذر تصویر یک انقلابی با ایدئولوژی اسلامی به معنای مدرن آن شکل گیرد.

در منابعِ رجالی، تاریخی و حدیثی داده‌هایی دربارۀ مشاغل مختلف صحابه همچون یکی از شیوه‌های تولید ثروت در عصر نزول قرآن نیز جای گرفته است. بازشناسی و تحلیل این داده‌ها می‌تواند ما را با ابعادی از نظام اقتصادی جامعۀ عرب صدر اسلام آشنا کند و به شناخت بستر نزول آیات قرآن و روایات نبوی هم فایده رساند. مطالعات متعددی را از دیرباز تا دوران معاصر می‌توان یافت که در هر یک به نحوی به این امر توجه و تحلیل‌هایی بر پایۀ آن از تاریخ صدر اسلام بازنموده شده است. موضوع مطالعۀ کنونی، بازشناسی مشاغل حکومتی در مدینة‌النبی است. می‌خواهیم با استخراج داده‌های مندرج در منابع تاریخی و رجالی، گزارش‌های مرتبط با مشاغل حکومتی رایج در جامعۀ مدینۀ عصر رسالت را گونه‌شناسی و دسته‌بندی و میزان اشتغال یاران پیامبر اکرم(ص) را به هر یک از این مناصب بازشناسی نماییم. اکنون بر همین پایه در مطالعۀ پیش‌رو بناست به این پرسش‌ها پاسخ دهیم که اولاً، آیا می‌توان با مرور منابع تاریخی، خاصه منابع رجالی و حدیثی، شواهد عینی و قابل‌اتکائی دربارۀ مشاغل حکومتی صدر اسلام پیدا کرد؛ ثانیاً، پیوندهای موجود میان خود این گزارش‌ها چه اندازه می‌توانند ما را در طبقه‌بندی عینیت‌گرایانۀ مشاغل یاری برسانند؛ ثالثاً، حجم اطلاعات مربوط به هر یک از مشاغل چه اندازه می‌تواند گویای پیوندشان با همدیگر یا جایگاهشان در نظام حکومتی صدر اسلام باشد.

هر قشر وگروهی برای بیان ویژگی­های مسلک و روش خود از زبان خاّص خویش استفاده­می­کند. عرفا و متصّوفه نیز از این قضیه مستثنی نیستند؛ به همین دلیل آنان از آغاز نیمه دوّم قرن دوّم طریق تصوّف اسلامی و به­دنبال آن، اصطلاحات زیادی به­وجودآورده و به شرح وتوضیح آن ها پرداخته­اند. بنا به اعتقاد اکثر عرفا اوّلین منزل در سلوک طریقت، طلب و شوق انسان برای بازگشت به وطن خویش است. مولانا معتقد است که شرط طلب این است که طالب را لرزه عشق باشد، در غیر این صورت باید پیر را خدمت­کند تا به برکت وجود او و با ارشاد او حال طلب در او به­وجودآید. مولانا مدّتی در طلب بود و پس از آنکه به مطلوب رسید، طرب را آغازکرد و برنامه او برای زندگی همگان همین بود که یا باید در طلب کوشید و یا در طرب. به حق، عمر او بعد از آشنایی با شمس و تحوّل روحی اش در طلب گذشت. نگرش مولانا به طرب و شادی نگرش مثبت است. او که فرا مکان و فرا زمان می­اندیشد و هیچ­گاه غم را در دل خود جای­نمی­دهد و همیشه از عشق و سماع و رقص داد­می­زند و همگان را دعوت به شادی می­نماید، آن هم شادی پایدارکه عاشق شدن است و دیدار معشوق. دراین پژوهش می­خواهیم یکی به بررسی چگونگی وچرایی روی آوردن مولانا به «طلب» و«طرب و شادمانی» بپردازیم .

فردوسی در بخش تاریخی شاهنامه از مجالس «بزم» انوشیروان، پادشاهِ ساسانی یاد می‌کند. در پندها و حکمت‌های مختلف و بسیار متنوع در این هفت بزم، شرایط پیشوا از زبان بوذرجمهرِ حکیم را نیز به صورت گسترده بیان می‌کند. به‌نظر می‌رسد توصیه‌های کلّی بوذرجمهر، پندهایی است که دوست دارد انوشیروان آن‌ها را بشنود و به آن‌ها عمل نماید. از دیدگاهِ او پیشوا و حاکم باید جامعِ صفات نیکو و دور از خصلت‌های بد باشد. اهمّیّت این پژوهش با دقّت به اینکه فردی حکیم مانند فردوسی از زبانِ حکیمی دیگر مانند بوذرجمهر ویژگی‌های حاکم را بیان می‌کند، بیشتر بروز خواهد کرد. این توصیه‌ها شباهت‌های زیادی به سخنان امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه دارد. به‌نظر می‌رسد فردوسی حکیم با بهره‌گیری از نهج البلاغه آن حضرت، -‌علاوه بر پایبندی به اصل داستان‌هایی که جمع‌آوری کرده است‌ـ به غنا بخشی حکمت‌ها و دغدغه‌های مذهبیش با بهره‌گیری از این سخنان نظر داشته است. تاریخ تاکنون بارها تکرار شده و خواهد شد. تجربه گذشتگان می‌تواند چراغِ راهِ آینده باشد. به‌نظر می‌رسد با عمل به این پندها و حکمت‌ها، حاکم نزد خاص و عام و برای زمان‌های طولانی محبوب و سربلند خواهد شد. این پژوهش از نوع نظری و به روش کتابخانه‌ای به صورت مقایسه بین هفت بزم انوشیروان و حکمت‌های موجود و مشابه آن‌ها با نهج‌البلاغه انجام شده است.

بعد از توحید، مهم‌ترین مسئلۀ مورد بحث در عرفان، توجه به مراحل و مقامات سیروسلوک برای رسیدن به وصال حضرت حق است. ازاین‌رو، بحث از چگونگی پیدایش و جایگاه مقامات عرفانی و منازل سیروسلوک و تعداد آن‌ها، اصلی‌ترین مباحثی است که توجه پژوهشگران عرفان را به خود معطوف کرده است. در آثار صوفیه، از قرن سوم به‌بعد، مسئلۀ «مقامات عرفانی» مطرح شد. ازاین‌رو، برخی گمان بردند که «مقامات» حاصل تجارب و اندیشه‌های صوفیه و عارفان است که در طول سالیان متمادی شکل گرفته است. برخی، اولین بیانگر «مقامات عرفانی» را امام صادق(ع) می‌دانند. برخی دیگر، آن را در کلام امیرالمؤمنین(ع) و امام سجاد(ع) جستجو می‌کنند. درحالی‌که نتیجۀ پژوهش حاضر این است که پس از قرآن کریم، حدیث معراج، نخستین خاستگاه «مقامات عرفانی» است و دیگران هرآنچه گفته‌اند از این سرچشمه نوشیده‌اند. مقامات عرفانی در حدیث معراج عبارت‌اند از: توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل، رضا، تعقل، ذکر، حب و بغض برای خدا، حب دنیا، بیداری در شب، حلال‌جویی و خوش‌اخلاقی.