جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در کتاب حاضر، ابتدا جايگاه مفهوم شي‌ء في‌نفسه در فلسفه کانت روشن مي‌گردد و سپس اين مفهوم در فلسفه سه فيلسوف ايدئاليسم آلماني يعني فيخته و شلينگ و هگل مورد کنکاش قرار مي‌گيرد تا ارتباط‌ها يا عدم ارتباط‌هاي احتمالي به دست آيند. کانت آنچه خارج از ذهن انسان قرار دارد را شي‌ء في‌نفسه ناميده است. به باور او ذهن انسان هيچ‌گاه نمي‌تواند به معرفت اشيا في‌نفسه نائل آيد.

موضوع کتاب حاضر، بررسی دیدگاه‌های «ایمانوئل کانت» (1724 - 1804) دربارة دوران نو و نقد آن توسط «مرتضی مطهری»، فیلسوف و اسلام شناس معاصر است. دوران نو، در نتیجة مجموعه رخدادهای فکری و اجتماعی در بین سده‌های پانزدهم تا هفدهم میلادی و شکل‌گیری جنبش روشنگری در قرن هجدهم به وقوع پیوست. فیلسوفان و جامعه شناسان و متفکران بسیاری در این حوزه قلم زده و نظریه پردازی کرده‌اند. نگارنده در این اثر نگاهی ویژه به تحلیل‌ها و نقدهای شهید مطهری دربارة آرای کانت داشته است. شهید مطهری با تکیه بر مبانی فلسفی و دینی خاص، مدرنیتة کانت را مورد ارزیابی قرارداده است.

بخش نخست کتاب شامل سه فصل است. در فصل اول برهان وجودی و نقریرهای مختلف آن از "آنسلم" تا "دکارت" مورد بحث قرار می‌گیرد. از نظر کانت عمده دلیل اثبات وجود خداوند برهان وجودی است و اعتبار براهین جهان‌شناختی و غایت‌شناختی در نهایت مبتنی بر اعتبار برهان وجودی است. از این رو، در فصل اول تلاش شده تا با نگرشی تاریخی ـ تحلیلی به تفصیل درباره‌ی برهان وجودی و تبیین‌های مخالف فیلسوفان پس از آن‌ها نظیر "تومس" و "اسپینورا" بحث می‌شود. فصل دوم که در حقیقت مهم‌ترین فصل بخش نخست کتاب است بیان انتقادات کانت به برهان وجودی را عهده‌دار است. با توجه به آن که تقریر دکارتی برهان وجودی در قالب یک قیاس اقترانی قابل تبیین است، انتقادات کانت به برهان وجودی هر دو مقدمه‌ی برهان وجودی را شامل می‌شود. قسمت اول انتقادات کانت متوجه کبرای برهان وجودی است و قسمت دوم اعتقادات کانت متوجه صغرای این برهان است. در فصل سوم نیز ضمن تشریح برهان جهان‌شناختی و برهان غایت‌شناختی، انتقادات کانت به این دسته از براهین عقلی و پاسخ به انتقادات کانت مطرح می‌شود. بخش دوم کتاب نیز مشتمل بر سه فصل است. فصل اول به نقد و بررسی برهان وجودی آنسلم با تکیه بر مبانی صدرالمتالهین اختصاص داده شده است. در این فصل با استفاده از تمایز میان احکام ذهن و عین نشان داده می‌شود که برهان وجودی مبتنی بر مغالطه‌ای از نوع خلط مفهوم با مصداق است. هم‌چنین فصل دو بررسی انتقادات توماس به برهان وجودی آنسلم است فصل سوم بررسی انتقادات کانت به برهان وجودی را دربردارد. در این فصل مباحثی هم‌چون محمول حقیقی از دیدگاه کانت و صدرالمتعالهین، تقسیم احکام به تحلیلی و ترکیبی در فلسفه‌ی کانت و نسبت آن با تقسیم صدرایی قضایا به حمل‌های اولی ذاتی و حمل‌های شایع صناعی، ترکیبی بودن گزاره‌های وجودی در نزد کانت و صدرالمتالهین و تبیین ماهیت گزاره‌های وجودی از دیدگاه کانت و صدرالمتالهین مطرح می‌شود.

پرسش از تاريخ فلسفه و ديدگاههاي فيلسوفان درخصوص آن، از آن جهت اهميت دارد که مهمترين منبع فلسفه‌ورزي و دانش فلسفه، همانا تاريخ فلسفه است. جريان فلسفه جديد خواه در قالب عقل‌گرايي و خواه تجربه‌گرايي، عموماً بدون اظهار نياز به تاريخ فلسفه و موضوعيت دادن بدان و بدون منظري تاريخي در باب آن شکل گرفته است؛ مثلاً دکارت براي تدوين فلسفه خويش تنها به ظرفيتهاي خودِ انديشنده و جهان ممتد نگريست. تجربه‌گرايان نيز با دَلو تجربه‌گرايي از چشمه طبيعت آدمي و جهان کيفيات و کميات به استخراج معرفت پرداختند. اما نزد کانت، هر چند آغازگاه کتاب نقد عقل محض تمرکز بر امکانات شناختاري سوژه است، ولي پايان بخش آن، عنوان تاريخ عقل محض ميباشد. حتي مطلع و برخي مضامين تمهيدات وي مشتمل بر چشم‌اندازها و نکته‌هايي در باب تاريخ ‌فلسفه است. بنابرين ميتوان گفت که وي نيم‌نگاهي به جريان تاريخ فلسفه نيز داشته است و حتي تدوين و تثبيت فلسفه خود را وامدار فهم ماهيت و تاريخ متافيزيک و علوم و درسها و عبرتهاي آن ميدانسته است. کانت دريافت که بدون نگريستن به تاريخ متافيزيک و ديگر علوم فلسفي و تجربي، درک ماهيت فلسفه و نيز انکشاف و اکتشاف فلسفي مقدور نيست. ظهور نظريه سوژه و کشف ماهيت استعلايي آن بدون لحاظ تاريخ فلسفه و علوم و داشتن منظري تاريخي در باب معارفِ نظام‌مند آدمي، مقدور نبود. البته نزد کانت با تاريخ فلسفه في‌نفسه سروکار نداريم، بلکه با تاريخ فلسفه‌شناسي سروکار داريم. بعلاوه، در همين حد هم نسبت تاريخ فلسفه‌شناسي يا منظر تاريخي به تعريف و تحديد و تعيين سوژه، از نوع معرفتزاي تقويمي نيست، بلکه ميتواند از سنخ کارکردي تنظيمي باشد. تاريخ فلسفه‌شناسي ميتواند در حکم يک اصل راهنما براي فهم و کار فلسفي باشد؛ ميتواند نشانه‌ها و ردپاي سوژه را نشان دهد ولي نميتواند في‌نفسه عهده‌دار تعريف يا تکوين آن باشد. اين امر به اين مبنا برميگردد که سوژه کانتي داراي وجه تاريخي است، اما نه آنکه تاريخمند باشد. به بيان ديگر سوژه، تاريخ‌شناس و منظردار و تاريخبند است، ولي نه تاريخمند. تاريخ فلسفه، شرط وقوعي سوژه است و نه شرط استعلايي آن. شرايط استعلايي سوژه، دروني است و در تعريف آن گنجانيده شده است و نه آنکه بيروني و تاريخي و عارض بر آن باشند. اين نوشتار متکفل پرسش از تأملات کانتي در باب تاريخ فلسفه است تا شايد از اين طريق اين وجه مهجور و مسکوت انديشه اين فيلسوف تا حدي مکشوف گردد. از اينرو اين نوشتار به مسائلي از قبيل معنا و تعريف تاريخ فلسفه، تاريخ فلسفه‌گرايي، پايان تاريخ ‌فلسفه، تمايز و تشابه با تاريخ علم، تقسيمبندي تاريخ فلسفه، نسبت فلسفه و تاريخ‌فلسفه، رابطه فلسفه تاريخ و تاريخ فلسفه و... از نظر وي ميپردازد.

مسئله آزادي به‌ويژه آزادي معنوي از مطالب بنيادين در سلسله مسائل فلسفه نظري و عملي است؛ هرچند نقش آن در فلسفه عملي نمايان‌تر است. اهميت و ضرورت اين ‎مسئله و جايگاه ويژه آن در حل مسائل فلسفي به‌ويژه مسائل انسان‎شناسي، موجب اهتمام ويژه متفکران به آن شده است. در اين مقاله ديدگاه دو متفکر تأثيرگذار در حوزه فلسفه غربي و فلسفه اسلامي، با روش توصيفي ـ تحليلي واکاوي شده است: يکي ايمانوئل کانت که در حوزه فرهنگ مسيحي رشد يافته و ديگري شهيد مطهري که در حوزه فرهنگ اسلامي پرورش پيدا کرده است. از رهگذر اين جستار روشن مي‌شود که کانت در فلسفه اخلاق خود آزادي را مبناي استدلال بر اخلاق قرار داده است. ايده بنيادي اخلاق کانت اين است که عمل انسان بايد نه‎تنها مطابق وظيفه بلکه صرفاً از روي وظيفه و به صرف احترام به قانون اخلاق باشد؛ ازاين‌روست که کانت به مفهوم بنيادي فلسفه اخلاق خود يعني خودفرماني اراده (خودآييني) مي‌رسد. شهيد مطهري بر خلاف کانت، آزادي اخلاقي را به رعايت قوانين پيوند نمي‌زند، بلکه آن را با رعايت قوانين الهي و نگاه‌داري جانب انسانيت انسان پيوند مي‌زند. براين‎اساس آزادي اخلاقي، آزادي انسان از شهوات خود، آزادي انسانيت انسان از حيوانيت خود و استقلال او در انسانيت اخلاقي خويش است.

با توجه به آرا و ديدگاه‎هاي کانت، استدلال وي بر عدمِ «امکان شناخت نفس از طريق نظري» را مي‌توان اين‎گونه صورت‎بندي کرد: «1. کثرات شهود حسي از نفس («من» انديشنده) داده نمي‌شود؛ 2. هر چيزي که کثرات شهود حسي از آن داده نشود، شناخت‌ناپذير خواهد بود؛ نتيجه: نفس شناخت‎ناپذير است». اين استدلال از نظر صوري معتبر است و اگر نفس را به عنوان من انديشنده يک امر صرفاً استعلايي و غيرتجربي بدانيم، نتيجه آن، البته صرفاً در محدوده معناي کانتي از شناخت، به طور مطلق صادق و معتبر خواهد بود؛ اما ابهام و ناسازگاري موجود در ديدگاه کانت درباره نفس يا من، نتيجه استدلال او را حتي در محدوده معناي کانتي از شناخت، مخدوش و نامعتبر مي‌سازد.

مسئلة کرامت انساني از مطالب بنيادين در سلسله مسائل فلسفه عملي است. اهميت و ضرورت اين مسئله و جايگاه ويژه آن در حل مسائل فلسفي به‌ويژه مسائل انسان‌شناسي، موجب اهتمام ويژه متفکران از جمله ايمانوئل کانت و شهيد مرتضي مطهري به عنوان دو شخصيت تأثيرگذار در حوزه فلسفة غربي و فلسفة اسلامي شده است. در نوشتار حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي به واکاوي ديدگاه اين دو متفکر پرداخته مي‎شود. از رهگذر اين جستار روشن مي‌شود که کانت و شهيد مطهري در اينکه انسان داراي يک ارزش ذاتي است و همين امر او را از مخلوقات ديگر متمايز مي‌کند و نيز در اينکه کرامت انساني تنها با تکامل جنبه عقل نظري انسان حاصل نمي‌شود، اتفاق‌نظر دارند؛ اما در معيار کرامت انساني و مکانيسم فعليت‌ يافتن آن ميان آنها اختلافاتي وجود دارد.

پرسشی که در این نوشتار به آن خواهیم پرداخت نسبت بین فلسفة حقوق کانت و تلقی او از انسان، به عنوان موجودی جهان‌وطن است. اگر کانت، حقوقِ خود را با التفات به انسانِ جهان‌وطن تقریر کرده باشد، می‌توان فهمی فرا‌اروپایی از فلسفة حقوق وی داشت و فلسفة حقوق کانت واجد انسجام و ظرفیت لازم برای استقرار مدنیت در زیست اجتماعی انسان‌ها بوده و این امر بنیانی برای طرح فلسفی صلح پایدار، در نظام فلسفی کانت خواهد بود. کانت در فلسفة حقوق، از حقوق خصوصی و حقوق عمومی به‌تفکیک سخن می‌گوید. حقوق خصوصی به مالکیت محدود می‌شود. انسان آزادی مالکیت دارد اما این آزادی در حقوق کانت مطلق نیست. حق عمومی در فلسفة کانت، به سه دستة حق حکومت، حق ملی و حق بین‌الملل تقسیم می‌شود. حق خصوصی بسترِ حق عمومی و در حق عمومی، حق حکومت، بستر حق ملی و حق ملی بستر حق بین‌المللی است. بنابراین برای توجیه حق بین‌المللی باید از حق خصوصی آغاز کرد. در نتیجة این مراحل است که می‌توان درک کرد کانت متأثر از هابز، ضرورت حکومت را در حفاظت از آزادی افراد می‌داند. پس آزادی فردی حقی طبیعی است که حق حکومت اجتماعی را طبیعی می‌سازد و بر این اساس، مدنیت در شأن اجتماعی انسان‌ها، قابل تحقق خواهد بود.

در نقد عقل محض، سه ایدۀ نفس، خدا و جهان به صورت تنظیمی عمل می‌کنند. این ایده‌ها در نقشی وحدت‌بخش به عالم پدیداریِ حاصل اطلاق شهودهای پیشینی مکان و زمان و مقولات فاهمه بر کثرات حسی به دست آمده‌اند و عمل می‌کنند. طبق تفسیری که ما در این مقاله ارائه کرده‌ایم، کانت در نقد عقل عملی به کمک اختیار استعلایی سوژه را به صورتی تقویمی و غیر نظری برمی‌نهد. بنابراین اختیار در انجام فعل اخلاقی به صورت یک ایدۀ استعلایی اساسی برای تقویم سوژه ظاهر می‌شود. ایده‌های خدا و جهان به صورتی «تأملی» و ذهنی، از طریق نقد قوۀ حکم، فراهم می‌شوند. به این ترتیب پیوندی استعلایی بین سه نقد کانت شکل می‌گیرد و نقد دوم و سوم نقشی تقویمی برای قوام ایده‌های عقل محض را بازی می‌کنند. با این حال، چالشی مسئله‌ساز در نقد سوم با عنوان «امر والا» طرح می‌شود که در کلیت نظام کانتی به‌سادگی نمی‌نشیند. کانت امر والا را حالت نمادینۀ ایده‌های عقل می‌داند؛ اما این تجربۀ فوق‌العاده قوی حسی به صورتی آشوب‌ناک تمامیت نظام کانتی را تهدید می‌کند و امکان تفسیرهایی ساختارشکنانه مانند تفاسیر دریدا و دولوز را فراهم می‌کند.

شکل نهایی فلسفه‌ی اخلاق ایمانوئل کانت چگونه است؟ آیا همان‌طورکه شهرت دارد، نظام اخلاقی کانت نظامی خشک، سخت و انعطاف‌ناپذیر است و این فیلسوف آلمانی قرن هجدهم در مسیر سلوک اخلاقی، غایت و سعادت را کنار می‌گذارد؟ چگونه می‌توان اصول اخلاقی کانت را در زندگی روزمره اجرا کرد؟ این‌ها پرسش‌هایی است که در این مقاله مطرح می‌شود و براساس تفسیر آلن وود از اخلاق کانت، پاسخ‌هایی عرضه می‌شود که با نظر متداول درمورد اخلاق کانت تفاوت شایان توجهی دارد. تصویر دقیق اخلاق کانت باید با نگاه به کتاب مهجور مابعد‌الطبیعه‌ی اخلاق ترسیم شود و غایت جایگاه مهمی در آن دارد. در مرحله‌ی عملی هم کانت فرمول دوم را ترجیح می‌دهد که در آن انسان غایت فی نفسه است و به‌عکس تصور عمومی، راه‌حل اصلی کانت آزمون تعمیم‌پذیری و نتایج برآمده از فرمول قانون عام نیست. در همین راستا، عشق و علاقه‌ی به نیکوکاری و کمک به دیگران نه‌تنها مانعی بر سر راه اخلاق نیست که کمک‌حال آن به‌شمار می‌آید.