جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ نسخ در قرآن در زمرۀ دانش‌هایی است که از دیرباز در علوم مختلف اسلامی مورد توجه اندیشمندان مسلمان بوده و دیدگاه‌های متفاوت و گاه ضد و نقیضی دربارۀ آن مطرح شده است. از آنجا که روایات، منشأ بسیاری از این اختلاف دیدگاه‌ها در اندیشۀ نسخ بوده است، پژوهش حاضر به بررسی اعتبار تاریخی اسناد این دست از روایات می‌پردازد. بدین منظور، پس از جمع‌آوری روایاتی که حاکی از نسخ آیه‌ای از قرآن است، با استفاده از روش‌های تاریخ‌گذاری حدیث برپایۀ حلقۀ مشترک، اسناد روایات را مورد بررسی و تحلیل قرار داده، تا به این سؤال اساسی پاسخ داده شود که این روایات در چه زمان و مکانی و توسط چه کسانی انتشار یافته است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که قتاده، سدی، حسین بن واقد، حجاج بن محمد و ابو‌صالح از چهره‌های شاخص نسخ به‌شمار می‌آیند و مبدأ گسترش روایات، قرن دوم هجری در بصره و کوفه بوده است.

پدیده‌ی نسخ در قرآن را باید در زمره دانش‌هایی به شمار آورد که از دیرباز در علوم مختلف اسلامی از جمله فقه، کلام، تفسیر و علوم قرآن، مطمح نظر دانشمندان مسلمان بوده و دستخوش دیدگاه‌های متفاوتی گردیده است. ازآنجاکه روایات، منشأ بسیاری از این اختلاف دیدگاه‌ها در اندیشه نسخ بوده و از اهمیت فراوانی برخوردار است، لذا پژوهش حاضر به بررسی اعتبار تاریخی این دست از روایات اختصاص یافته است. بدین منظور، روایات و گزارش‌هایی که حاکی از نسخ آیه‌ای از قرآن است، با استفاده از روش‌های حدیث‌پژوهی معاصر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته تا بدین سؤال اساسی پاسخ داده شود که این روایات در چه زمان، کدامین مکان و توسط چه کسانی انتشار یافته است. پژوهشگر برای پاسخ به این پرسش، از میان روش‌های تاریخ‌گذاری حدیث، دو روش تحلیل منبع و تحلیل سندی بر مبنای پژوهش‌های شاخت و ینبل را برگزیده و بر پایه آن، زمان، مکان و بانی انتشار روایات را تحلیل نموده است. تحلیل منابع روایات نشان می‌دهد که در منابع اولیه یا هیچ روایت نسخی وجود نداشته و یا تعداد این روایات بسیار محدود بوده است، و هرچه به سمت منابع متأخرتر پیش می‌رود تعداد روایات نسخ فزونی یافته تا جایی که در تفسیر طبری این تعداد به بیش از 400 روایت بالغ گردیده است. نتیجه حاصل از تحلیل منابع این است که این روایات ابتدا به منابع کوفی و بصری راه یافته و سپس در منابع دیگر بوم‌ها نیز نقل شده است. به‌کارگیری روش تحلیل اسناد و تعیین حلقه مشترک نیز زمان پیدایش روایات را قرن دوم هجری در بصره و کوفه تعیین کرده است. قتاده، سدی، حسین بن واقد، حجاج الاعور و ابو صالح از چهره‌های شاخص در اسناد روایات نسخ به شمار می‌آیند.