جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مانویان و مزدکیان بر اندیشه‌های پس از خود تأثیر گذاشتند. یکی از ویژگی‌های برخی نحله‌های عارفانه و صوفیانه، اعتراض به ستم حکّام جبّار و وضعیت ناعادلانه در جامعه بوده است. در این پژوهش، با مطالعۀ ادبیات زرتشتی و مانوی و متون عصر اسلامی، منشأ ظلم‌ستیزیِ برخی گفتمان‌های عارفانه و صوفیانه مشخص شده و از منظر انتقادی مورد تحلیل قرار گرفته است. مبنای این تحلیل نظریۀ گفتمان لاکلائو و موفه (1985) است. تصور غالب در دورۀ اسلامی (مخصوصاً در عصر عباسی) این بود که عقاید مانویان و مزدکیان منشأ فکریِ جریان‌های مخالف دستگاه خلافت بغداد است. این نهاد قدرت، در فرایند طرد و به‌حاشیه‌رانیِ مخالفانش به اتهام «زندقه»، آنان را به دو نحله یا طریقت مغضوب در نزد زرتشتیان (مانویان و مزدکیان) منسوب می‌کرد. به‌نظر می‌رسد که احتمالاً در منابع مکتوب، شیوۀ برخورد با عرفا و صوفیانِ مخالف قدرت حاکم و مجازات آنان به‌صورت عامدانه بسیار به شیوۀ کشتار مانویان و مزدکیان در عصر ساسانی نقل و تصویرگری می‌شد. در این پژوهش روشن می‌شود که دالّ مرکزیِ جریان‌های مخالف حکومت‌های ساسانی و عباسی، در روایت‌های حکومتی، «فساد اخلاقی» و «اباحی‌گری» است، در حالی‌که این گفتمان‌های مخالف حکومت ظاهراً «عدالت» را به عنوان «دالّ تهی» در جامعه برجسته کرده بودند.

نقش زبان در ساختن هویت، از مهم‌ترین بحث‌های نظری مدرن در باب هویت است. نظریۀ گفتمان لاکلائو و موف نیز با پذیرش این انگارۀ اساسی پساساختارگرایی، تأکید می‌کند که «کیستی» یا «هویت»، امری نسبی و غیرذاتی است و هویت‌ها را باید به‌مثابۀ «موقعیت‌های سوژگی» در یک ساخت گفتمانی فهمید که هیچ‌گاه نمی‌توانند برای همیشه تثبیت شوند. پژوهش پیش رو می‌کوشد با ارائۀ الگوی مناسبی از بررسی هویت در متون عرفانی، با اتکا به مبانی نظری و روش‌شناختی «نظریۀ گفتمان» نشان‌ ‌دهد چگونه کاربرد زبان تمثیلی در آثار عرفانی، انگارۀ «معنای واحد» یا حضور «معنای قطعی» را متزلزل می‌کند و هویت «بندۀ گناهکار» را به‌عنوان یکی از سوژه‌های مهم متون عرفانی، به اشکال متفاوت بازنمایی می‌کند. بازنمایی هویت گناهکار در تمثیل‌های عرفانی قرن سوم تا هفتم، در سه گفتمان اصلی دسته‌بندی می‌شود: الف. گفتمان «دشمن و طغیانگر»: که در آن با بازتولید گفتمان قرآنی، برخی گناهان به‌منزلۀ جنگ با خدا و گناهکار به‌منزلۀ دشمن حق بازنمایی می‌شود؛ ب. گفتمان «بیمار و ناخلف»: با رویکردی اخلاقی، گناهکار فرزندِ ناخلف یا بیماری است که به مراقبت بیشتر نیاز دارد؛ ج. گفتمان «محبوب و خاص»: با ساخت‌شکنی رابطۀ گناه و محبت، گناهکار را «غلام خاص سلطان» یا «فرزند محبوب و زیبارو» بازنمایی می‌کند. بررسی تمثیل‌ها نشان می‌دهد در دوران تکوین تصوف، هویت گناهکار ماهیتی بیناگفتمانی دارد اما در آثار متأخرتر، به‌تدریج مفصل‌بندی تازه‌ای ارائه می‌شود که حاکی از تحول هستی‌شناختی مفهوم گناه از منظر صوفیه است و گاه حتی در تخاصم آشکار با سایر گفتمان‌های مسلط در جهان‌بینی اسلامی قرار می‌گیرد.

ارنستو لاکلائو، نظریه‌پرداز پسامارکیست، تلاش می‌کند با رویکردی پساساختارگرایانه و با بسط نظریه‌ی گفتمان، مسائل و معضلات مارکسیسم را مورد بازبینی قرار دهد. سوژه سیاسی یکی از مسائلی است که سنت مارکسیستی از ابتدا با آن مواجه بوده و با توجه به تغییرات سیاسی و اجتماعی امروزی این مسئله پیچیده‌تر نیز شده است. لاکلائو برای تعریف و بازیافتن سوژه سیاسی از نظریه­ ی گفتمان بهره می‌برد و سوژه را در گفتمان شناسایی می‌کند؛ چیزی که آن را «مواضع سوژه» می‌خواند. با ایجاد آنتاگونیسم میان گفتمان‌ها و ازجادررفتگی گفتمان، سوژه دچار بحران هویت شده و ناچار به هویت‌یابی دوباره است؛ امری که «سوژه به‌مثابه مکان تصمیم» معرفی می‌شود. نظریه‌ی «پوپولیسم» لاکلائو در گام آخر ناظر بر شکل‌گیری سوژه‌ی جمعی و راستین سیاسی است که مهم‌ترین نظریه لاکلائو قلمداد می‌شود. براساس یافته‌­های این تحقیق، نظریه­ ی لاکلائو درباره‌ی سوژه به‌مثابه مکان تصمیم، فلسفی‌ترین بخش نظریه‌ی اوست که او را در گفتگو با فیلسوفان مهم تاریخ قرار می‌دهد و امکان سخن گفتن از سوژه را از نو می‌آفریند.