جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث اصول فقه که از آغاز تدوین بحث های اصولی مورد توجه اصولیان بوده است بحث استعمال لفظ در بیش از یک معناست. علی رغم آن که در همه کتابهای اصول فقه از این مسأله بحث شده ولی به طور وی‍ژه در دوره های متأخر و معاصر، دانشمندان به اختصار به این بحث پرداخته‌اند و آنچنانکه باید به تبیین آثار علمی و عملی این مسأله نپرداخته‌اند. آیه‌الله سید مصطفی خمینی نیز از جمله اصولیان معاصر است که به اجمال به بحث نظری در باره این مسأله پرداخته است. مقاله حاضر به دو جریان فکری در باب این مسأله اصولی در دوره معاصر یعنی پس از آخوند خراسانی که تحت عنوان دو مکتب قم و نجف از آنها یاد می‌شود، می‌پردازد. بررسی دیدگاه سید مصطفی خمینی از این جهت حائز اهمیت است که به عنوان تجلی تلفیق دو دیدگاه مکتب قم و نجف اشرف مطرح شده است و به نظر نگارنده به رغم نارسایی، اما در زمینه ارائه نظریه در باب مسأله مذکور گامی رو به جلو می‌باشد. هم چنین در مقاله حاضر پس از تبیین دیدگاه سید مصطفی خمینی مبنی بر امکان عقلی استعمال لفظ در بیش از یک معنا و جواز وقوع آن در ادبیات و عرف در صورت وجود قرینه کافی ممتنع بودن آن در قرآن کریم این دیدگاه مورد نقد قرار گرفته است.

آقا مصطفی خمینی از جمله فقیهان استواراندیشی است که در زمینه‌های گوناگون علوم اسلامی همانند فقه، اصول، حدیث، رجال، علوم قرآنی، تفسیر و… مانند آفتابی درخشیده و در هر زمینه، آثار گران‌سنگی را از خود به یادگار گذاشته است. بی‌تردید کمتر کسی قبل از انقلاب بود که از بلندای اندیشه، و آرای خاص او در در زمینۀ فقه و اصول آگاه نباشد. وی در اصول توجه ویژه‌ای به «مصلحت تسهیل» دارد. مصلحت تسهیل اقتراحی است از سوی اصولیان متأخر که در لسان آن‌ها رواج بسیار یافته است. اما از آنجا که مصلحت تسهیل ریشه در مبنای فلسفی اصول فقه دارد و اثر آن در مبانی استنباط مجتهد ظاهر می‌شود، باید شمول و محدودۀ آن در اصول چشمگیر باشد، اما چنین چیزی از آنان کمتر دیده شده است. مرحوم حاج آقا مصطفی در شناسایی عرصه‌های حضور و کاربرد این نظریه از دیگران پیشگام‌تر است و به مواردی تفطن یافته که گویا از انظار دیگر اصولیان پنهان مانده است. چرا که مرحوم حاج آقا مصطفی بحث از مصلحت تسهیل را فراتر از حجیت ظنون دانسته و در تمام مباحث ظاهری، اضطراری، اصول عملیه مقدمات مفوته، واجب کفایی، تخییری ... و چند جای دیگر وارد نموده به آن استناد نموده است.