جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از دلایل اهمیت روزبهان، بازتاب گستردۀ تجربۀ‌ سلوک در آثار اوست. تحلیل زبان عرفانیِ ویژۀ او در تجربۀ صیرورت با استفاده از الگوی گفتمان پویا و فرایند تحولی کلام میسر است. این الگو نشان می‌دهد زبان عرفانی گفتمانی ایستا نیست. هدف این پژوهش تحلیل چگونگی پویایی تجربۀ عرفانی در بستر زبان است؛ بر این اساس «هویت‌های خودهمانی و خودغیری» و «شدن» سالک بررسی خواهد شد. با استفاده از مربع معناشناسی که بر اساس حرکت از یک مقولۀ متضاد با نفی خود به‌سوی متضادش تعریف می‌شود، بخش‌هایی از فرایند پویایی در کلام تفسیر می‌شود. چنین مطالعه‌ای آشکار می‌کند که در گفتمان عرفانی روزبهان، «هویت خودغیریِ» سالک عبارت از «فقر و فنا»ست. فنای «هویت خود همان» راه را بر سیر به‌سوی «هویت خودغیری» می‌گشاید؛ هویتی که به‌طور مداوم در حال بازسازی است، تا آنجا که در فرایندی استعلایی به هویت حق متصل می‌شود. در این فرایند رابطۀ «اتیک» سبب انفصال سوژه از «خود» می‌شود و تعامل پیوستۀ او با «فراخود» و در مرکز قرار دادن او، تداوم معنا را تضمین می‌کند. واژگانی همچون «فنا» و «فراموشی خود» از انفصال سوژه از خود حکایت می‌کند. همچنین واژگانی چون «یاد حق، دیدن به نور او»، «توحید قِدَمی، خورشید ذات ازلی» موجب تضمین تداوم معنا می‌شود. تحولی که موجب می‌شود کنشگر یا «من خردگرا» سیری را در خویشتن آغاز کند، آگاهی از آفات «داشتن» است؛ بنابراین او به هویت‌هایی که «واجد بودن» به او می‌بخشد، «نه» می‌گوید، سپس در سلوکی عرفانی به شوش‌گری ممتاز دگرگون می‌شود که هویت او با فقر و فنا تعریف می‌شود. افعال مؤثر «خواستن» در گفتمان عرفانی با طلب و «بایستن» که با رهنمودهای پیر برابر است، مقدمات تشکیل فاعل را فراهم می‌آورند. در نهایت آنچه سالک را به «فاعل توانشی» تبدیل می‌کند، فضل و رحمت حق‌تعالی است.

رنه ژرار، با اتخاذ رویکردی انتقادی نسبت به دیدگاه‌های مردم‌شناختی فریزر و اشتروس و در ضمن تعلّق خاطر به مکتب روان‌کاوی فرویدی یا همان روان‌کاوی متأخر فرانسوی، مبحثی را در باب تاریخ و فرهنگ مطرح می‌کند که آمیزۀ بدیعی از نقد ادبی، اسطوره‌شناسی، روان‌کاوی و دین‌پژوهی است. او با طرح این موضوع که در هر اسطوره‌ای می‌توان ردّپای خشونتی واقعی را یافت که در گذر زمان تبدّل یافته و تغییر چهره داده است، در نهایت به نوعی نظامِ اسطوره‌شناختی اُهمریستی روی می‌آورد که به موجب آن، خشونت‌های عینی تاریخی، برسازندۀ آیین‌ها و اسطوره‌های اقوام تلقی می‌شوند. به این ترتیب، با خوانش متون، قرائن و نشانه‌هایی را احصاء می‌کند که دالّ بر وجود میل محاکاتی در ساخت وجودی و روانی بشر و استمرار فراشدِ قربانی و بلاگردان در بنیادهای فرهنگی اقوام است. بر این اساس، مقالۀ پیش‌رو می‌کوشد با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی ضمن بررسی خاستگاه‌های نظری اندیشۀ ژرار، استدلال‌های وی را در این باره بررسی و تحلیل کند. در این پژوهش نگارنده با تأکید بر جایگاه نظری ژرار مبنی بر قول به عدم اصالت آگاهی، موضع ضد دکارتی او را نسبت به سوژه، محل تأمل می‎داند و معتقد است آنچه ژرار به مثابۀ ساختارِ بنیادی فرهنگ مطرح می‌کند، از نوعی ناخودآگاهی کور و لجام گسیخته پیروی می‌کند که مبتنی بر نفیِ جایگاه خودآگاه و خودکار بودگی میل است.