جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده تحلیل جایگاه خودشناسی در اخلاق از منظر ادهم خلخالی و نیز مقایسه آراء ادهم خلخالی و علمای اخلاق فضیلت مدار در زمینه معرفت نفس در اخلاق مقصود اصلی این پژوهش است. ادهم خلخالی در تعریف اخلاقی نفس، آن را صاحب مراتب اشتدادی می داند. وی معرفت نفس را شهودی و منوط به تزکیه نفس می داند که با سیر انسان در مراتب استکمال اخلاقی، تحقق می یابد، آنگاه که نفس از مرتبه حیوانیت و به وسیله طهارت ظاهر و باطن و عمل به شریعت، به مرتبه اطمینان دست یازد. به بیان دیگر تحقق این مراتب در نفس، عامل معرفت شهودی نفس است. نظام اخلاق ارسطویی از ارائه حقیقت نفس و کمال مطلوب آن ناتوان است، زیرا نظام ارسطویی با توجه به نگاه افراطی به فضیلت عقلانی از شئون ماوراء عقل غافل است. ادهم اوصاف و ملکات اخلاقی نفس را بر خلاف ارسطو و پیروان وی از علمای اخلاق همچون ابن مسکویه، نراقی و سایرین، نه عوارض زائد بر ذات؛ بلکه آن ها را قوام نفس می داند که مراتب و درجات گوناگون نفس را می سازند. ادهم بنابر تأثیر پذیری اش از ملاصدرا معتقد است که سیر نفس در مراتب اخلاق از حقیقت نفس جدا نیست. با توجه به رویکرد اخلاقی – عرفانی ادهم، کمال اخلاقی نفس معنایی عمیق تر از معنای آن نزد علمای اخلاق فضیلت مدار دارد، بگونه ای که قلب معنوی که یکی از مراتب حقیقت واحد و ذو مراتب نفس در اخلاق است، در تحقق خودآگاهی شهودی نقش اساسی دارد. طهارت قلب از معاصی و اوهام و تحلیه آن به اوصافی همچون محبت حق عامل درک حقیقت نفس است. در مرتبه قلب، شهود نفس جدای از شهود حق نیست و هدف از خودشناسی رسیدن به این مرتبه از شهود است. همچنین قلب به عنوان عالیترین مراتب کمالیه نفس، جایگاه اطمینان و شهود حق است. بر اساس ملازمت طریقت و شریعت و نقش ضروری شریعت در تنویر و تقویت قوه عاقله در نگاه ادهم و همچنین بر اساس رویکرد عرفانی وی و اهتمامش به طریق عشق و محبت عدد فضائل نفس، بسیار بیش از فضائل مطرح نزد علمای اخلاق فضیلت محور است.