جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه سوژه ی سیال کریستوا را میتوان تلفیقی از دو حوزه روانکاوی و زبانشناسی در نظر گرفت. نوشته های اولیه کریستوا بر تحلیل های لاکان از مرحله آینه‌ای و عقده ادیپ مبتنی است. این دو مرحله شرایط لازم را برای شکل‌گیری آنچه وی بعدها «سوژه در فرآیند» می‌داند فراهم می‌آورد. اما برخلاف لاکان، کریستوا جنبه‌های اجتماعی و تاریخی سوبژکتیویته را نیز در نظر می‌گیرد. از سوی دیگر کریستوا از نظریه زبان‌شناسی سوسوری نیز متاثر بوده است. می‌توان گفت الگوی کنش معنایی کریستوا از پیوند روانکاوی لاکانی و نشانه‌شناسی سوسور گرفته شده است. تصور او از کارکردهای نشانه‌ای و نمادین که به زندگی اجتماعی و روانی مربوط می‌شود، مبتنی بر تمایز انگیزه‌های پیشاادیپی و ادیپی می‌باشد، در مقابل امر‌نمادین سیستم ادیپ شده‌ای است که به واسطه قانون پدر شکل گرفته است و این دو با هم دو وجه «سوژه سخنگو» را تشکیل می‌دهند. در این مقاله قصد داریم به این زمینه‌های نشانه‌ای شکل‌گیری سوژه بپردازیم. کریستوا با تکیه بر امر مادرانه، علیه تقلیل معاصر سوژه به قلمرو نمادین استدلال می‌کند.

کریستوا با تفکیک امر نشانه‌ای و امر نمادین، در پی بازگرداندن کورای نشانه‌ای به قلمرو سیاست است. کورا دربرگیرنده نیروی لیبیدویی متعلق به رابطه مادر ـ کودک است که در عین به پیش راندن مؤلفه‌های قلمرو نمادین، همواره سرکوب شده است. کریستوا این سرکوب را اساس تمام سرکوب‌ها می‌داند و می‌خواهد با بازگشت به این امر سرکوب شده جلوی اقتدار را بگیرد. در این‌جا دیگر امر سرکوب شده خود باز نمی‌گردد، بلکه باید با تحلیل عمیق زبان زمینه بازگشت به آن را فراهم کرد. کریستوا این بازگشت را «سرپیچی» می‌نامد و به این ترتیب با دادن خصلتی سیاسی به آن روابط عمیق میان سیاست کلان و سیاست خُرد را آشکار می‌کند. این درک روان‌کاوانه از امر سیاسی را تحت عنوان «تن‌سیاست» معرفی خواهیم کرد. چنان که نشان خواهیم داد تن‌سیاست در پی جلوگیری از مادرکشی است و این اصیل‌ترین کنش سیاسی است؛ زیرا به ادعای ما مادرکشی ریشه تمام خشونت‌ها و سرکوب‌ها است. به این منظور خوانشی بدیع از اندیشه‌های سیاسی کریستوا ارائه خواهیم داد.

نظریۀ معناکاوی کریستوا را میتوان متأثر از دو گرایش پدیدارشناسی و روانکاوی دانست. درواقع کریستوا با بیان عمل‌کرد معنازایی یا به عبارتی مواجهۀ فرایندهای دلالت (امر نشانهای و امر نمادین‌) به پدیدارشناسی و روانکاوی بازگشتی انقلابی دارد. وی برای عمق‌دادن به تفسیر معنا، و شرح و تفسیر امر نمادین به پدیدارشناسی رجوع می‌کند و امر نشانهای را از روانکاوی فروید به ارث میبرد. کریستوا با برداشت خود از پدیدارشناسی هوسرل، میان پدیدارشناسی و روانکاوی ارتباط برقرار میکند و می‌کوشد بر این پایه نظریهای برای فرایند دلالت (معنازایی) ارائه دهد. مواجهۀ نظریۀ پدیدارشناسانه و روانکاوانه با یک‌دیگر بستری را فراهم می‌آورد تا کریستوا نظریۀ معنا و سوبژکتیویتۀ خود را بسط دهد. در فضایی که غلبه با امر نمادین است، کریستوا تلاش می‌کند با بازتعریف فرایند دلالتی، امکان سرکشی و بازتولید معنا را به فرایندی انگیخته و دائمی تبدیل کند. وی می‌کوشد با بهره‌گیری از این مفهومِ پویا، بازنمایی متفاوتی در زبان تولید کند و این خود انقلابی در درون زبان و ساختارهای فرهنگی است. این نوشتار در پی آن است تا پس از مروری بر عناصر دخیل در «فرایند دلالتی» در اندیشۀ کریستوا، به تأثیر عواملی هم‌چون روانکاوی فرویدی‌ لکانی و پدیدارشناسی، در بسط نظریۀ معنا بپردازد و پرده از این انقلاب بردارد. پروژۀ کریستوا درحقیقت سویۀ دیگری از واسازی دریدایی از زبان متافیزیکی است.