جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث جبر و اختیار و موضوع‌‌های مرتبط با آن، در تاریخ سده‌های اول هجری، بیش از هر چیز با عنوان قدریه گره خورده است. فارغ از وجه تسمیۀ آن، با توجّه به این‌‌که هم در احادیث نبوی و هم در راوایات ائمۀ شیعه بارها به قدریه، باورهای آن‌‌ها و نسبتشان با مجوس اشار شده و ارزش‌گذاری منفی برای آن‌‌ها صورت گرفته است، در تاریخ تفکّر اسلامی نیز این اصطلاح با بار معنایی منفی و ناپسند به کار رفته است. این تحقیق در تلاش بوده است تا با تکیه بر احادیث مندرج در مجموعه روایات شیعی، مضامین احادیث مربوط را با روش توصیفی-تحلیلی و برداشت روایات از باور قدریه در باب جبر و اختیار و نسبتشان با مجوس بررسی کند. به اختصار می‌توان گفت که با نظر به مضامین حدیثی، با اطمینان‌‌خاطر نمی‌توان موضع احادیث راجع به جبرباوری یا اختیارگرایی قدریه را مشخص کرد؛ همچنین به احتمال زیاد، مراد از مجوس، زرتشتیان هستند که البتّه توصیفی که از آنان در دست است، از جهاتی مغشوش به نظر می‌رسد. بنابراین در تعیین وجه‌‌تشابه هم به نتیجۀ نهایی نمی‌توان رسید؛ هر چند انتساب فاعلیّت مستقل به موجودی غیر از خدا، به دلیل روایات بیشتر می‌تواند با احتمال قوی‌تر، بهترین گزینه باشد.

فریدریک کاپلستون، با مجموعۀ تاریخ فلسفه‌اش در ایران معروفیت زیادی دارد. کتاب «فلسفه‌ها و فرهنگ‌ها» تشکیل شده از مجموعه سخنرانی‌های او در سال 1978 است. او در این کتاب از این تز دفاع می‌کند که فلسفه‌ورزی یک عمل جدا افتاده از جامعه به عنوان یک کار ثابت نیست، بلکه اتفاقا هر فلسفه‌ای تحت تأثیر شرایط فرهنگی و تاریخی خود است و نتیجتا پویا و متکثر است که چالش‌های خاص وجود انسانی را بازنمایی می‌کند. به طور کلی این کتاب دارای هشت فصل است که در هر فصل به جنبه‌های مختلف رابطۀ فلسفه و فرهنگ‌های مختلف پرداخته می‌شود. در فصل اول کاپلستون به توصیف رابطۀ بین فلسفه و دین، تاریخ و علم می‌پردازد. فصل دوم کتاب به فرهنگ و آیین‌های هندی مانند برهمن و چگونگی تأثیر آن بر فلسفۀ هندی اختصاص یافته است و در فصل بعد فرهنگ و اخلاقیات چینی، شامل بودیسم، تائوئیسم و آراء کنفوسیوس مورد بررسی و مداقه قرار گرفته است. کاپلستون سپس به سراغ ادیان ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) می‌آید و توضیح می‌دهد که چگونه این ادیان منجر به توسعۀ فلسفه در خاورمیانه و همچنین در غرب شده‌اند. پس از این بررسی‌های تاریخی جداگانه، در فصل بعدی کتاب، کاپلستون به مقایسۀ بین فلسفۀ یونان باستان و قرون وسطی می‌پردازد و تفاوت‌ها و شباهت‌های آن دو را که تحت تأثیر فرهنگ و جوامع مختلف بوده است را برجسته می‌نماید. فصل ششم کتاب بررسی فرهنگ و فسلفه در دوران رنسانس تا عصر روشنگری پرداخته است و سپس در فصل هفتم مسائل فلسفی معاصر مانند اگزیستنسیالیسم، فلسفۀ تحلیلی، پدیدارشناسی و مارکسیسم از جهت ارتباطشان با جامعه‌ای که در آن شکل گرفته اند موشکافی می‌گرددند. در فصل آخر نیز کاپلستون به تبیین ضرورت ارتباط بین فرهنگ‌های مختلف و گفتگو بین وجه نظرهای فلسفی متفاوت برای پیشرفت آیندۀ فلسفه می‌پردازد. به طور کلی این کتاب مجموعه‌ای ارزشمند از نظریات و بررسی‌های تاریخی فردریک کاپلستون است که تسلط و دانش زیادی دربارۀ تاریخ و فلسفه دارد. همچنین از آن جهت که کتاب از سلسله سخنرانی‌های کاپلستون تدوین شده است متنی خوانا و روان دارد که خواننده را همراه خود می‌کشاند و او را با ابعاد فلسفی فرهنگ‌های شرقی، غربی و خاورمیانه و عصر جدید آشنا می‌کند.

پنج‌گاهان اوستا دارای هفده سرود نيايشي بلند در ميان 72 هات يسن‌ها، همساني‌هاي درون‌مايه‌اي و زباني زيادي با يکديگر دارند. چکامه‌سراي هفده‌ نغمه گاهاني نزد بيشينه اوستاپژوهان و بنا بر گواهان تاريخي و متني، شخص زرتشت است و در نگرگاه برخي ديگر، انجمني از روحانيان کهن زرتشتي. در ميان جويندگاني که سرايش گاهان به زرتشت را پذيرفته‌اند، پيوند واپسين سرود (يسن 53) به گواهي ناهمساني با ديگر درون‌مايه‌هاي گاهاني، در بوته ترديد قرار گرفته و در نتيجه، شمار يسن‎هاي گاهانی را به شانزده سرود کاهيده است. اهميت اين گمانه خطير آنجا نمايان مي‌گردد که هم سبب جدايي يک سرود از همين شمار اندک سرودهاي گاهاني گشته و بي‌درنگ در برايندهاي پژوهش‌هاي گاهاني کنوني دگرگوني پديد مي‌آورد، و هم برخي پژوهشگران جديد اروپايي را واداشته است تا ادعاي اجماع در جدايي اين سرود کنند. اين ادعا حکايت از موج جديدي از پژوهشگران اوستايي و آهنگ ايشان بر شانزده‌گانه دانستن نغمه‌هاي اوستايي دارد. اين نوشته بر آن است تا به پشتوانه داده‌هاي کتابخانه‌اي، شش برگردان گونه‌گون از يسن 53 را سنجيده و سپس با رويکردي تحليلي ـ انتقادي، هم درستي اجماع ادعاشده را بررسي کند و هم عيار پيوند درون‌مايه‌اي يسن 53 را با ديگر يسن‌هاي گاهاني به‌دست آورد. برايندهاي اين پژوهش نشان مي‌دهد هنوز دلایل کافي از لحاظ ساختاري و زباني براي جدايي يسن 53 از مجموعه هفده‌گانه گاهان ارائه نشده و درون‌مايه متفاوت اين يسن نيز همساني‌هايي با ديگر بخش‌هاي اصيل گاهاني دارد.

«هرم بزرگ هستي» يا «نظم کيهاني»، بنيادي‌ترين طرح هستي‌شناسي است که از آغاز دوران ما‌قبل تاريخ تاکنون در بين بسياري از جوامع و فرهنگ‌هاي گوناگون بوده و جامعه را نظام‌مند مي‌کرده است. نمونه‌هايي از مفهوم «نظم کيهاني» در بين اقوام عبارت است از: در سنت هندي «ريته»، در باورهاي زرتشتي «اَشه»، در مصر باستان «ماعت»، در دين بودايي «دهرمه»، در مسيحيت «لوگوس»، در يونان باستان «دايکو» يا «منوس»، در خاور دور «دائو» و در اسلام «وحدت». بر اين اساس، جهان مرکب از زنجيره عظيمي تصور مي‌شد که نظمي قائم‌محور و غايتمند بر تمام موجودات، از رأس تا پايين‌ترين موجود حاکم را برقرار مي‌سازد؛ يعني ديدگاهي متافيزيکي که به دنبال معنا و انسجام در جهان بود. اين ديدگاه که در اصل مبتني بر اسطوره بود، دو جنبه آسماني و زميني داشت که در شکل زميني منجر به شکل‌گيري نظام‌هاي سياسي و فلسفي گوناگون مي‌شد. پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي بر آن است تا به جنبه‌‌هاي گوناگون يکي از اين مفاهيم آن، يعني «ماعت» در تمدن مصر باستان بپردازد و مشخص سازد که ابعاد گوناگون «ماعت» گوياي منطق توحيدي است که با پيوند خوردن با امور ماورائي و آسماني معنا پيدا مي‌کند.

ترسیم جهان آرمانی و مؤلفه‌های دست‌یابی به آن همواره یکی از پرسش‌های اساسی بشر است. در این میان اندیشه سیاسی کنفوسیوس و جهان آرمانی‌اش در چین باستان جایگاه ویژه‌ای دارد. وی شکل‌گیری جامعه آرمانی را این‌گونه میسر می‌داند که اصول اخلاقی و عمل به اصل لی، حکمرانی حاکم حکیم و اصلاح نام‌ها در آن انجام پذیرد. او معتقد است آرمان‌شهر در چین با الگوبرداری از دوران طلایی و اسطوره‌ای چین باستان و آموزش فضیلت‌های اخلاقی به حاکمان و الگو قراردادن آنها برای جامعه محقق خواهد شد. در این پژوهش می‌کوشیم با رویکردی تحلیلی و نظری مؤلفه‌های سیاسی و نظریه آرمان‌شهر در آیین کنفوسیوس را بررسی کنیم و به این پرسش پاسخ دهیم که: روش و برنامه کنفوسیوس برای رسیدن به آرمان‌شهر چیست؟

حکیمان و فیلسوفان همواره دربارۀ آرمان‌شهر و مؤلفه‌های آن بحث می‌کرده‌اند. از دغدغه‌های اساسی آرمان‌شهر این بود که جامعۀ آرمانی چه مؤلفه‌هایی دارد و چه اقداماتی باید از طرف شهریاران و شهروندان صورت گیرد تا گذاری از وضع موجود به وضع مطلوب صورت گیرد. در بین حکیمان و فیلسوفان، زرتشت و کنفوسیوس به فراخور زمان، موقعیت، مبانی سیاسی، اخلاقی و دینی دربارۀ آرمان‌شهر بحث می‌کرده‌اند. مؤلفه‌های آرمان‌شهر زرتشتی خرد، اشه و قدرت شهریاری و مؤلفه‌های آرمان‌شهر کنفوسیوسی تربیت و پرورش الگوهای اخلاقی، حکومت حاکم - حکیم، رعایت اصل لی و اصلاح عناوین است. آرمان‌شهر زرتشتی و کنفوسیوسی در شکل‌گیری تدریجی، جایگاه شهریار، اشه و هماهنگی، بایسته‌های شاهی، عدالت شاه آرمانی و اصلاح عناوین، رابطۀ مردم و حکومت و جایگاه انسان در جامعۀ آرمانی وجه اشتراک دارند و در منشأ و منبع قدرت شهریار، موروثی‌بودن پادشاهی، کارکرد نظام طبقاتی و اصلاح عناوین و روش نهادینه‌کردن فضیلت‌های اخلاقی در جامعه با یکدیگر تفاوت دارند. این پژوهش بر آن است تا با رویکردی تحلیلی و نظری و با هدف مقایسۀ آرمان‌شهر و مؤلفه‌های آن بین دین زرتشت و آیین کنفوسیوس به این سؤال پاسخ دهد که وجوه اشتراک آرمان‌شهر زرتشتی و آرمان‌شهر کنفوسیوسی چیست.

صوفیان و عارفان مسلمان، گفتارها و سخنانی از خود به جای گذاشته‌اند که جنجال‌آفرین و پرمسئله بوده است؛ زیرا حداقل در ظاهر مخالف دین و درک آدمی قلمداد می‌شده است. روزبهان بقلی شیرازی نیز با نگارش کتاب شرح شطحیات، در تاویل و توجیه آن دسته از اقاویل و سخنان صوفیه که خارج از حد معروف بوده، کوشیده است. در این نوشتار ضمن پرداختن به معنا و تاریخچه "شطح"، شطحیات ابوالحسین مزین و ابوالقاسم نصرآبادی؛ دو تن از صوفیان کتاب مذکور به دلیل اهمیت محتوا مورد بررسی قرار گرفته است. محتوای شطحیات این دو تن، شامل مباحثی در باب عبودیت، ربوبیت و استغفار می‌باشد که از چالشی‌ترین موضوعات حوزه‌ی عرفان و تصوف است. این موارد در سنجه‌ی آیات قرآن و روایات به شیوه توصیفی و با روش کتابخانه‌ای واکاوی شده و میزان نزدیکی و دوری این معتقدات با سیره‌ی اهل بیت (ع) تعیین گشته است. که در نتیجه تعارض شدید آنها با هم آشکار گردید.

مبانی نظری عرفان عاشقانه، ابعادی معرفتی است که به شناخت حقیقت و جایگاه عشق، به‌عنوان مقوله‌ای هستی‌شناختی می‌پردازد و نتیجة آن، در راستای سیر و سلوکی که محوریت آن بر عشق است، افزایش معرفت به حقانیت هستی است. يكي از آثاری که می‌توان عرفان عاشقانه را در محدودة وسیعی از آن مشاهده کرد، کتاب بهگود گیتاست. از آنجا که اين اثر تلفیقی از عقايد ودايی، تعالیم اوپانیشادی و مفهوم یوگاست و نیز تحت تأثیر هجوم عقايد و باورهای آریايی به سرزمینشان قرار گرفته است؛ بااين‌حال می‌توان رگه‌هایی از عرفان عاشقانة اسلامی را به‌نیکی در آن مشاهده کرد. در این مقاله به تطبیق عرفانه‌های عاشقانة این کتاب و لمعات عراقی (از کتب عرفان عاشقانه) پرداخته شده است. با عنایت به بررسی صورت‌گرفته، افزون بر تشابهاتی که می‌توان ميان این دو اثر در باب مؤلفه‌ها و مشخصه‌های مراتب سیر و سلوک (طلب، عشق و...) مشاهده کرد، تمایزاتی نيز ديده مي‌شود؛ همچون عدم رسیدن به بقای بالله (ایشوره) و تنها خلاصی پوروشه از اسارت جسم بر اساس مکتب يوگه؛ نمادين بودن براهمن و موکشه از حضرت حق و وحدت وجود با آن و...؛ و نیز جایگاه عشق و راه‌های رسیدن به آن و چگونگی و بررسی راهکارهای آن.