جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب رویکرد تجربی از آثار متأخر ون‌فراسن است که در آن هم بیان جدیدی از تجربه‌گرایی ارائه می‌کند و هم به تبیین نسبت آن با علم و دین می‌پردازد. رویکرد تجربی ون‌فراسن، که وجه بارز آن نگرشی منفی به متافیزیک است، قرار است در کنار معرفت‌شناسی جدید وی با عنوان اراده‌گرایی، که یک رویکرد غیرجزمی به عقلانیت است، دیدگاهی منسجم را نتیجه دهد. هدف مقالۀ حاضر این است که نشان دهد،این انسجام پایدار نیست؛ زیرا روایت جدیدِ ون‌فراسن از تجربه‌گرایی هنوز گرفتار رگه‌هایی از جزم‌گرایی است که تلاش برای رهایی از آن، باعث نزدیک شدن وی به رویکرد عقلانیت نقاد می‌شود، اما در این‌صورت مواجهۀ وی را با متافیزیک تحت تأثیر قرار خواهد داد. در پایان، ضمن بیان مواردی از تاریخ علم بر این نکته تأکید خواهد شد که تجربه‌گرایی نباید هویت خود را با ضدیت با متافیزیک گره بزند.

ون‌فراسن از برجسته‌ترین فیلسوفان علم در عصر حاضر و بنیانگذار مکتب «تجربه‌گرایی سازنده» است. بررسی نظریه او در مسئله تبیین، از این جهت اهمیت دارد که وی با نقد نظریه‌های صورت‌گرا شورید و تمرکز اصلی دیدگاهش را بر توجه به نقش امور غیرصوری، به ویژه بستر، قرار داد. نظریه او در تبیین، یکی از برجسته‌ترین نظریه‌های غیرصورت‌گرا تلقی می‌شود. نظریه‌های رایج تبیین را رابطه میان نظریه و واقع می‌دانند؛ ون‌فراسن این تصور را نادرست می‌داند و تبیین را رابطه میان سه چیز معرفی می کند: نظریه، واقع، و بستر: در واقع‌، یک نظریه یک واقعیت را بسته به یک بستر خاص تبیین می‌کند. ون‌فراسن به ویژه بستری را که در آن تبیین تقاضا و ارائه می‌شود بسیار مهم می‌داند. در مقاله حاضر، ضمن بررسی ابعاد گوناگون نظریه ون‌فراسن درباره تبیین، تفاوت دیدگاه وی با طرفداران عمل‌گرایی رایج و نیز برخی نتایج و نقدهای این نظریه را بیان خواهیم کرد.

باورهای ما در زندگی روزمره، عمدتاً ریشه در مشاهده دارد، با این حال، بسیاری از باورهای ما نه از مشاهدة مستقیم امور، بلکه از استنتاج به دست می‌آید: استنتاج امور مشاهده‌نشده از امور مشاهده‌شده. اما چنین استنتاج‌هایی مسأله‌آفرین است. دو پرسش‌ اصلی در این باره مطرح است: نخست اینکه فرایند این گونه استنتاجات چگونه فرایندی است؟ یعنی توصیف دقیق فرایند این استنتاجات. و دوم اینکه بر چه اساسی باورهای حاصل از این فرایند موجّه است؟ رویکرد سنتی در پاسخ به پرسش نخست، استقراگرایی بوده است. اما استقراگرایان در پاسخ به پرسش دوم با اشکالات جدی مواجه شده‌اند. تاکنون دو راهبرد اصلی برای برون‌رفت از این مشکلات، پیشنهاد شده است که هر دو راهبرد، پاسخ استقراءگرایان را به پرسش نخست رد می‌کند. یک راهبرد بر آن است که این دسته از استنتاجات، قیاسی است، و راهبرد دوم، هم‌عقیده با استقراءگرایان بر آن است که این استنتاجات، غیرقیاسی است اما برخلاف آنان می‌گوید استقرائی نیست. گیلبرت هارمن این استنتاجات را از نوع استنتاج از راه بهترین تبیین به شمار می‌آورد. در این مقاله، پس از توضیح مسأله، در بخش نخست پاسخ استقراگرایان و مشکلات آن، در بخش دوم، راه حل مورد دفاع درتسکی، در بخش سوم راه‌حل گیلبرت هارمن و نهایتاً در بخش چهارم اشکالات ون‌فراسن به راه‌حل هارمن طرح و تقریر شده است.

یکى از دامنه دارترین بحث ها در فلسفه علم، بحث رئالیسم علمى است. رئالیست ها معتقدند که فقط با اعتقاد به واقع نمائى علم مى توان به توجیه فلسفى و تاریخى قابل قبولى از سیر علم و فعالیت علمى دست یافت. درمقابل، آنتى رئالیست ها درصدد آنند تا با اشاره به مشکلات برداشت رئالیستى از علم، نشان دهند که برداشت هاى بدیل و به تعبیر دقیقتر، مناسب ترى نیز وجود دارد. یکى از این برداشت ها برداشت تجربه گرایان قائل به برساختن است که نماینده ى اصلى آن ون فراسن است. وى در کتاب اصلى خود، «تصویر علمى» (که دیدگاه هاى خود را در آن معرفى نموده است)، ضمن اشاره به ضعف هاى موجود در استدلال براى رئالیسم، درصدد است نشان دهد برداشت رئالیستى هیچ ارجحیتى بر تجربه گرایى قائل به برساختن ندارد و هر آنچه با اعتقاد به رئالیسم قابل تبیین است، با اعتقاد به تجربه گرایى قائل به برساختن نیز تبیین شدنى است.

بس ون فراسن در سال 1980 کتاب تصویر علمى را در دفاع از تجربه گرایى و مخالفت با واقع گرایى علمى منتشر کرد. ادعاى او این است که رویکرد ارائه شده بدیلى قابل قبول براى واقع گرایى است و پذیرش آن به لحاظ معرفت شناختى مخاطرات کمترى دارد. عنوانى که وى براى رویکرد خود برگزیده است، یعنى تجربه گرایى بر سازنده، گویاى این امر است که وى علاوه بر پایبندى به تجربه گرایى، رهیافتى را در قبال ساختار نظریه هاى علمى پذیرفته که ارائه ى نظریه هاى علمى را نوعى مدل سازى و درنتیجه، ابداعِ در مقابل کشف به شمار مى آورد. در بخش اول مقاله ى حاضر این رویکرد اجمالا معرفى شده است که شامل معرفى رهیافت ون فراسن به ساختار تئورى هاى علمى، مؤلفه هاى تجربه گرایى مؤثر در این رویکرد و نیز براهین و استدلال هاى مطرح شده علیه واقع گرایى مى شود، سپس به بررسى و نقد هر یک از آنها مبادرت شده است.

ون فراسن در تجربه‌گرایی برساختی قصد دارد بر مبنای تمایز معرفت‌شناختی پایه بین هویات مشاهده‌پذیر و هویات مشاهده‌ناپذیر، از تمایزهای معرفت‌شناختی صدق/کفایت تجربی و باور معرفتی/پذیرش پراگماتیک، دفاع کند. عده‌ای از منتقدان، صرف نظر از مخالفت یا موافقت با این دو تمایز معرفت‌شناختی، با تمایز معرفت شناختی پایۀ مذکور مخالف‎اند. گرچه خود ون فراسن در همدلی با این منتقدان و با گریزی زبان‎شناختی، مبهم بودن محمول مشاهده‌پذیر را برای برخی از هویات چون مولکول می‌پذیرد، بدون ارائۀ معیاری روشن، هویاتی چون الکترون را قطعاً مشاهده‌ناپذیر می‎داند و بر تمایز پایۀ یادشده پافشاری می‌کند. ما قصد داریم استدلال کنیم که بر پایۀ محدودیت معرفت‎شناسانۀ ادراک (بینایی) و معیار وجود یا عدم وجود مرجع قابل مشاهده با چشم نا‌مسلح، می‌توان از تمایز معرفت‌شناختی پایۀ مزبور دفاع کرد. لذا منتقدان ون فراسن برای انکار تمایزهای معرفت‌شناسانۀ صدق/کفایت تجربی و باور معرفتی/پذیرش پراگماتیک، باید به ادلۀ دیگری غیر از انکار تمایز معرفت‌شناختی بین هویات مشاهده‌پذیر و هویات مشاهده‌ناپذیر متوسل شوند.

در پیشگفتار کتاب، نویسنده در آغاز سخنش می گوید که در چند سال گذشته در باب اشکال گوناگون نسبی نگری فرهنگی یا ساختارگرایی اجتماعی، به عنوان اندیشه های مخرب معیارهای حقیقت و عینیت و روش معتبر در علوم طبیعی، شاهد بحثهای پر هیجان بوده ایم.