جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این رساله آراء کلامی امام خمینی و فیاض لاهیجی ذیل موضوعات توحید، نبوت، امامت و معاد توضیح، تبیین و سپس مقایسه شده است. اهمیت این تحقیق به سبب جایگاه این دو اندیشمند در مباحث کلام شیعی است. به طوری که امام خمینی با تأثیرپذیری از عرفان و ملا عبدالرزاق لاهیجی (فیاض) در جهت سنت کلامی ـ فلسفی شیعی ـ که خواجه نصیرالدین طوسی پرچم‌دار آن بوده است ـ مباحث خود را مطرح کرده اند. مقایسه‌ نیز در این رساله بر اساس نظریه امکان گفتگو میان متفکران است و این بحث ذیل مسائل بنیادی تشیع که در هر دو متفکر وجود دارد، ایجاد شده است. امکان گفتگو و شباهت‌های آراء این دو متفکر بر اساس تلاقی نظریه این دو متفکر در کلام و در مباحث و اصول عام تشیع است و در این رساله امکان گفتگو در معرفت‌پذیری، عصمت، محال بودن امر غیرعقلانی از خداوند و غایت و هدف داشتن خالق از خلق انسان در سعادت دنیوی (اجتماعی) و اخروی بررسی ‌شده است. ضرورت تحقیق به‌واسطه ویژگی اندیشه های کلامی و تغییرات ایجاد‌شده در آن از مدارس اصفهان تا تهران و از فیاض لاهیجی تا امام خمینی است. نتایج تحقیق چنین است که فیاض لاهیجی بیش از آنکه اندیشه های کلامی مکتب اصفهان و استادش ملاصدرا، در ترکیب شیوه‌های عقلانی، عرفانی و قرآنی را پی بگیرد، به سبب تأثیرپذیری از خواجه نصیرالدین طوسی و شرحی که بر تجریدالاعتقاد نگاشته، روش عقلانی و مشائی صِرف را در کلام برگزیده است اما از سوی دیگر، امام خمینی با تأثیرپذیری از ملاصدرا و شیوه او در جمع میان عقل و شهود و نقل، مباحث کلامی درباره موضوعات اصول دین را با تأویلات عرفانی اخذشده از عرفان نظری ابن‌عربی پیوند می‌زند. روش تحقیق تحلیل محتوای نظریات این دو متفکر و مقایسه‌ آرائشان با استفاده از منابع کتابخانه‌ای است.

یکی از مهم‌ترین موضوعات در عرفان اسلامی بحث مراتب نظام اسمایی است، به تعبیر علامه سید حیدر آملی (س) برای هر یک ازحقایق وجودی عالم، اسمی از اسما وجود دارد که ویژه آن است، و آن، رب آن حقیقت است. آن حقیقت، عابد، عارف و تحت تدبیر اسم و ربِ ویژه خودشان است. در همین راستا، حضرت امام خمینی(س) معتقدند، این اسم به مانند سایر اسماء الهی در عالم ظهور دارد؛ ولی مظاهر این اسم که همان جهت ارتباط مستقیم اشیاءِ به حق است، همانند خود این اسم برگزیده حق هستند. علامه سید حیدر آملی (س) در عرفان به نظام اسمایی از منظر مراتب تعیّنات وجود به توحید الوهی و توحید وجودی معتقدند؛ اما حضرت امام خمینی (س) در عرفان به نظام اسمایی از منظر مراتب تعیّنات وجود به حسب دو قوس، به قوس نزولی و قوس صعودی معتقدند. عرفان شیعی در زمان علامه سید حیدر آملی (س) جهش چشم‌گیری می‌یابد و حضرت امام خمینی (س) به عنوان مهم‌ترین شخصیت عرفانی در قرن معاصر، احیاگر و تعالی بخش عرفان اسلامی ناب محمدی(ص) است. ویژگی مکتب عرفانی علامه سید حیدر آملی (س)، حماسی بودن عرفان ناب شیعی ایشان است؛ اما در عرفان حماسی، امام خمینی(قدس سره) معتقد است مقام شهادت، خود اوج بندگی و سیر و سلوک در عالم معنویت است. در این رساله موضوعاتِ مطرح شده، پس از بحث و تحقیقات لازم از زوایای مختلف نقد و بررسی، نتایج حاصله در فصل پنجم قسمت مربوط ارایه شده است.

مسئله رابطه خالق و مخلوق و همچنین لزوم اثبات و یا نفی این رابطه از بزرگترین مسائل در میان خاص و عام بوده است.تحلیل از این رابطه با توجه به مبانی پذیرفته شده هر گروهی متفاوت است؛حکمت متعالیه از مکاتب فلسفی است که امروز طرفدران آن در جوامع فلسفی ایران به مراتب بیشتر از گروهای دیگر است؛دلیل این امر را می توان استفاده از تجارب پیشینیان و ارائه مکتب نظام مند،برای آیندگان دانست.ملاصدرا با مبنای حکمت خود که به حکمت متعالیه معروف است به طرح مسئله خالق با مخلوق پرداخته است.در نگاه وی مخلوقات با خداوند فقط رابطه علی-معلولی ندارند بلکه صدرا با تکیه بر امکان فقری،رابطه علیت میان خالق و مخلوق را تا مرتبه تجلی،افاضه خالق و در نهایت عین الربط بودن مخلوق به خالق تعالی می بخشد.او مخلوقات را حادثی دانسته که در اثر افاضه و فیض بخشی خداوند،به جلوه گری می پردازند و بازگشت همه این مخلوقات به وجود اصیل خداوند است.بر اثر نظریه تجلی وی که استخراجی از قاعده فلسفی علت و معلول است،مخلوقات به عنوان شئون وجوی حق مطرح می شوند که در مراتب هستی علاوه بر رابطه علی و معلولی میان آنها،جمیعاً عین الربط به خالق محسوب می شوند.در حکمت متعالیه برای انسان از میان مخلوقات جایگاه ویژه ای قائل هستند که آن جایگاه حاصل توانایی بالفعل انسان در درک این تجلی گری ماسواست.این تفکر عرفانی صدرا در تبیین رابطه خالق و مخلوق مورد عنایت فیلسوفان دیگری چون علامه طباطبایی،شهید مطهری و امام خمینی قرار گرفته است که می توان از آنها به عنوان نو صدرائیانی یاد کرد که ضمن حفظ اصالت تفکر صدرایی،هر کدام با سبک خاص خود به بسط و تبیین ارتباط خالق با مخلوق پرداخته اند.نویسنده در این پایان نامه با طرح دیدگاه صدرا در پی نشان دادن روند عقلانی خداباورانه از خلقت در جریان حکمت متعالیه است.از نتایج این پژوهش می توان به سیطره عرفان بر حکیمان متعالیه در بررسی رابطه خالق با مخلوق اشاره کرد که مهم ترین تشابهات این نوصدرائیان به شمار می رود و همچنین نباید از ابتکارات خاص این افراد در بررسی رابطه خالق با مخلوق در حکمت صدرا غافل شد.

از میان ابعاد شخصیتی امام خمینی (ره)، آنچه بیش از همه تبلور دارد، جهان‌بینی عرفانی است که با سیر و سلوک عملی درآمیخته و از وی انسانی کامل ساخته و حیات فردی و اجتماعی ایشان را به شدت تحت تأثیر قرار داده است؛ تا آنجا که خودشان اذعان می‌دارند عرفان طریقی در جهت رسیدن به حقیقت است. با توجه به اینکه اندیشه و جنبه‌های عرفانی امام بر سایر ابعاد علمی و شخصیتی ایشان اعم از حیات فردی و اجتماعی، غلبه و تجلی داشته و هنوز ابعاد پنهان آن به صورت منسجم و روشمند مورد تجزیه‌وتحلیل قرار نگرفته است، نگارنده را بر آن داشت که موضوع مورد بحث را با مراجعه به آثار و تألیفات ایشان و با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و مطالعات کتابخانه‌ای مورد بحث و بررسی قرار دهد. یافته‌ها و نتایج پژوهش حاکی از آن است که مبانی هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و معرفت‌شناسی عرفان امام، تأثیر مهمی در سبک زندگی ایشان داشته است، توحید عملی از جمله مبانی مهم در اندیشه عرفانی امام خمینی (ره) است که نتیجه آن در سبک زندگی ایشان، توحید فعلى و انقطاع به حق و چشم طمع و امید از جمیع موجودات پوشیدن است. امام خمینی با اتکا به مبانی‌ای همچون توحید، توکل و توسل به طرح مسئله ولایت فقیه و بسط مباحث انسان کامل می‌پردازد. از دیگر تأثیرات مبانی اندیشه عرفانی امام خمینی (ره) در سبک زندگی فردی ایشان می‌توان به خدامحوری، توکل، اطمینان، شرح صدر و حق پذیری اشاره نمود. همچنین تأکید بر جایگاه محوری خانواده، نقش مادر در تربیت فرزند، مردم‌دوستی، تلاش برای دستیابی به تمدن نوین اسلامی و اتخاذ سیاست در جهت تأمین مصالح جامعه و اهتمام به تشکیل حکومت اسلامی از تأثیرات مبانی اندیشه عرفانی امام خمینی (ره) در سبک زندگی اجتماعی ایشان است.

در این تحقیق هدف بر این اساس است که ادله مشروعیت و همچنین ادله انتصابی و انتخابی بودن ولایت فقیه و نقش مردم در نظام ولایت فقیه مورد بررسی قرار می گیرد تا نظریه اصح و درست با توجه به دیدگاه امام خمینی (ره) و آیت الله جوادی آملی تبیین شود و همین امر، به ضرورت و اهمیت این تحقیق افزوده است. کیفیت نصب و انتخاب ولى فقیه و فعلیت یافتن مقام ولایت و به طور کلى مشروعیت و مقبولیت ولى فقیه از مباحث اصلى و مهم بین گروه‏هاى اسلامى پس از پیروزى انقلاب اسلامى بوده است. بنابراین با روش توصیفی-تحلیلی و جمع آوری کتابخانه ای به این نتیجه دست یافته است که ولایت فقیه به معناى اداره کشور و اجراى قوانین اسلامى و تحقق بخشیدن به قانون حاکمیت الهى در زمان غیبت امام زمان(عج) به دست فقیه جامع شرایط از طریق تشکیل حکومت است. ولایت فقیه به وسیله آیات، روایات، اجماع و عقل مشروعیت و حجیت دارد. طبق همین ادله، فقیه جامع الشرایط وارث انبیا و امامان علیهم السلام هستند و بر مردم باید حکومت کنند تا عدالت، هدایت و حق میان مردم رواج پیدا کند و اگر در جامعه ای ولی فقیه نباشد آن جامعه دچار هرج و مرج می شود و رو به زوال می رود. در مورد انتخابی یا انتصابی نیز اختلافاتی دیده می شود که با بررسی ادله و نظریات امام خمینی(ره) وآیت الله جوادی آملی می توان گفت: انتصابی بودن ولایت فقیه از مذاق شارع و شریعت است و دلایل انتخابی نیز قابل خدشه و توان مقابله با ادله انتصابی ندارد.

این پژوهش با موضوع کاربرد مبانی نظری عرفانی در تبیین منازل عرفانی شکل گرفته است. فهم و تحقق منازل عرفانی منوط به فهم و تحقق مبانی نظری عرفانی است و این مهم در اهم آثار عارفان شارح مکتب ابن ‌عربی مورد توجه بوده است. امام خمینی نیز به عنوان یکی از شارحان و عارفان معاصر این مکتب، در تبیین منازل عرفانی از برخی مبانی نظری وجود‌شناختی و انسان‌شناختی استفاده کرده است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که کدام مبانی نظری عرفانی در تبیین پنج منزل منتخب صبر، توکل، تفویض، تسلیم، و رضا به کار رفته و چگونه تحقق این منازل را برای سالک توجیه و ممکن می‌کنند. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است. ابتدا منازل سلوکی مذکور در اهم آثار معطوف به عرفان عملی امام بررسی و مطالعه شده و مبانی نظری عرفانی مورد استفاده ایشان در تبیین آن‌ها استنباط شده و سپس چرایی و چگونگی تحقق منازل با استفاده از آن مبانی تحلیل و توجیه شده است. این مطالعه نشان داد که اولا تبیین امام از منازل مذکور کاملا مبتنی بر استفاده از مبانی نظری عرفانی بوده است و اهم مبانی مورد استفاده ایشان عبارتند از حقیقت عقلیه، مشیت مطلقه، اعیان ثابته، مراتب توحید، اسفار اربعه، فطرت الهی، افتقار ذاتی انسان، و مراتب فنا و بقاء بالله و مراتب معرفت سالک؛ ثانیا تحقق منازل سلوکی و همچنین فهم آن‌ها بدون در نظر گرفتن این مبانی ممکن نیست. البته برخی مبانی مانند عقل و فطرت به عنوان مبانی بنیادی‌تر هستند و در تحقق تمام منازل مذکور موثرند، دو مرتبه جزئی و کلی عقل بیانگر امکان و معنای سلوک در منازل است و فطرت بستر و زمینه کلی سلوک می‌باشد. همچنین مراتب توحید، به ویژه توحید افعالی و فنای افعالی در تحقق تمام منازل موثر است، اما تنها در برخی منازل مانند منزل صبر چهار مرحله اسفار اربعه به طور کامل طی می‌شود و سالک به بقای بالله نائل می‌گردد.

عرفا از عدم کفایت زبان در توصیف تجارب خویش از امر مقدس سخن می گویند. از این رو آن ها امر به سکوت می کنند و نخستین شکل از بیان غیرزبانی تجربه شکل می گیرد. علاوه بر سکوت، اعمال بدنی همانند سماع و نیز موسیقی از جمله شیوه های بیانی غیر زبانی هستند. اما معمولا عرفا به قاعده سکوت اکتفا نمی کنند و گاهی به شیوه هایی به دور از کاربرد معمول کلمات و قالب های زبان را به کار می گیرند. زبان به واسطه کلمات و جملات سه عامل گوینده، شنونده و موضوع گفتگو را گردهم می آورد و تجربه شخصی عارف را برای دیگران محسوس می سازد. گونه های مختلف زبانی در توصیف امر عرفانی شامل مهمل دلالتگر، تناقض، بیان های نمادین، سلبی و ایجابی است. در عرفان مسیحی شهرت دیونوسیوس آریوپاگی در زمینه به کارگیری زبان سلبی در توصیف الوهیت است. در فرآیند آفایریسز یا تجرید با انکار نام های محسوس و نمادین، تجربه ای از امر فراتر از درک محسوس فراهم می شود. در عرفان اسلامی نیز امام خمینی به پیروی از مکتب ابن عربی نام های-الاهی را به زبان سلبی و ایجابی بیان می‌کند. اما گنج پنهان غیبی فارق از هرگونه سلب و ایجاب ساکن در سکوت عرفانی است. در رساله حاضر علاوه بر توصیف تجربه و زبان عرفانی به تشریح انواع شیوه های بیانی تجربه خواهیم پرداخت. سه شیوه بیانی غالب در آثار دیونوسیوس و امام خمینی سکوت عرفانی، سلب و ایجاب است. مقایسه نشان دهنده تفاوت دو دیدگاه به نحوی است که دیونوسیوس نام های ایجابی الاهی را مجازی و نمادین می داند اما از نظر امام خمینی نام های الاهی به دلیل رابطه وجودی با ذات همگی حقیقی هستند. اهمیت این بحث در شناخت خدا به عنوان اصلی ترین مقصد عرفان است و این شناخت جز با ادراک و معرفت به نام های الهی محقق نمی گردد. بحث از نام های الهی نمایان گر اوج شهود و جهان شناسی عارف است. همچنین شناخت ماهیت تجربه عرفانی و موضوع آن و ارائه طبقه بندی روشن تری از نام های الهی دارای اهمیت است. بحث مقایسه ای ماهیت مشترک تجارب عرفانی را تأیید و در موارد اختلاف تأثیر عوامل اعتقادی، فرهنگی و شخصی را نمایان می سازد. روش تحقیق در این پژوهش کتابخانه ای و با بهره گیری از رویکرد توصیفی و مقایسه ای یعنی بیان اوصاف و آثار، نسبت مستقیم یا معکوس بین دو دیدگاه است. همچنین بنابر رویکردتحلیلی، زبان عرفان، الهیات سلبی و ایجابی و همچنین ساختار و لوازم نظریات را بررسی خواهیم کرد.

از میان متون دینی شرح چهل حدیث امام خمینی(ره) به سبب انس امام(ره) با کلام وحی و سخنان گوهربار امام علی(ع)، ارتباط عمیقی با قرآن و نهج‌البلاغه دارد. بینامتنیت ازنظریه‌های مهم در نقد ادبی معاصر است که بر اساس آن هیچ متنی بدون پیش متن نیست و انسان نمی‌تواند از هیچ، چیزی بسازد، بلکه باید تصویری از متنی وجود داشته باشد تا ماده‌ی اولیه‌ی ذهن او شود و بتواند آن را همان‌گونه‌یا با دگرگونی شکل دهد. اندیشمندان این حوزه با تحلیل‌های متفاوتی به تبیین این نظریه پرداخته‌اند و ژرار ژنت با ارائه‌ی نظریه‌ی ترامتنیت گام مهمی برای گسترش آن برداشته است. مطالعه‌ی بینامتنی و بررسی و تحلیل انواع روابط بینامتنی قرآن و نهج‌البلاغه با شرح چهل حدیث موجب فهم و درک متن حاضر و متون غائب و به‌کارگیری آموزه‌های آن‌ها در بطن زندگی می‌شود. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی به سامان پذیرفته است، با استفاده از روش بینامتنی ژنت، روابط بینامتنی قرآن و نهج‌البلاغه در شرح چهل حدیث امام (شرح احادیث اول تا دهم) در حوزه‌ی عقاید، اخلاق و عرفان مورد بررسی قرارگرفته است. در این روش حضور قرآن به‌عنوان متن غائب در متن نویسنده به صورت آشکار و پنهان و حضور نهج‌البلاغه به‌عنوان متن غائب در متن حاضر بیشتر به صورت پنهان است. پربسامدترین روابط بینامتنی گزاره ی قرآن در شرح چهل حدیث، مربوط به بینامتنی پنهان است. در رابطه با بینامتنی نهج‌البلاغه در شرح چهل حدیث، بینامتنی پنهان نهج‌البلاغه از بسامد بیشتری برخوردار است. امام(ره) برای استناد، استحکام، غنابخشی به کلام و اقناع مخاطبان به اقتضای کلام از الفاظ، ترجمه‌ی تحت‌اللفظی، مفاهیم و مضامین قرآن و نهج‌البلاغه در متن خویش بهره برده است.

عارفان مسلمان با بهره‌گیری از آموزه های قرآن و مبانی عرفانی در مقام تعریف و بیان ویژگی‌های معرفت نفس و تهذیب نفس برآمدند که با توجه به رسالت این نوشتار، ابتدا با محور قرار دادن سه واژه «نفس»، «معرفت» و «تهذیب» و تبیین معنای لغوی و اصطلاحی آنها، به تفاوت های فراوانی که از دیرباز در تعریف نفس وجود داشته اشاره شده و در معنای عرفانی نفس و مراتب آن متمرکز شده است.در ادامه چیستی واژه ترکیبی «معرفت نفس» و ضرورت و جایگاه آن در قرآن و عرفان و همچنین راه‌های کسب و موانع آن مطرح شده است.«تهذیب نفس» واژه ترکیبی دیگری است که در ادامه به آن پرداخته شده است.در بحث تهذیب نفس، با پیش فرض امکان تغییر خلقیات، مسأله اهمیت ویژه آن در قرآن و عرفان بررسی شده است؛ مهم ترین مباحث مطرح شده در ذیل تهذیب نفس عبارتند از: تفاوت تهذیب نفس در عرفان عملی و اخلاق؛ درجات تهذیب؛ پیامدهای فردی و اجتماعی وموانع تهذیب نفس.مهم ترین رسالت این نوشتار تبیین رابطه دو سویه معرفت نفس و تهذیب نفس بوده است که بر مبنای یافته های این تحقیق، معرفت نفس از طریق شناخت عقاید وباورها، شناخت قوای نفس و تعدیل آنها، شناخت شیوه های تغییر و اصلاح خلقیات، شناخت رذایل به منظور تخلیه، شناخت فضایل به منظور تحلیه و تجلیه و شناخت مراتب و مقامات سلوک و تهذیب نفس از طریق رهایی از خود موهوم، آزادی عقل از بند شهوت، غضب و شیطنت، امداد الهی و رهایی از حیرت و دریافت تجلیات الهی بر دیگری اثرگذار می باشد.در پایان نیز، نظر به اهمیت ویژه «معرفت رب» و تأثیر و تأثر این سه بر یکدیگر، با طرح دو الگو، به اثرات دو سویه معرفت (معرفت نفس و معرفت رب) / تهذیب و نیز اثرات دو سویه رب / نفس (معرفت نفس و تهذیب نفس) اشاره شده است

در آثار عرفا، بارها به «خلع بدن» و سیر روح در عالَم اشاره شده است. اهمیت این موضوع به قدری است که برخی از عرفا مانند شیخ اشراق گفته‌اند که حکیم از نظر ما کسی است که خلع بدن برای او ملکه شده باشد و میرداماد و امام خمینی(س) نیز بر این مطلب صحه گذاشته‌اند. در آثار شیخ اشراق و امام خمینی(س) مطالب مهمی در مورد تجرد نفس و عالم مثال وجود دارد که از میان آن ها می توان رابطه روح با بدن، خلع عرفانی با مرگ ارادی و دیگر کرامات عرفانی را بررسی کرد. از طرف دیگر در عصر حاضر افراد بسیاری از سراسر جهان مدعی‌اند روح خود را به راحتی از بدن جدا کرده و در عالَم سیر می‌کنند. به این تکنیک در فراروانشناسی، «برون‌فکنی» می‌گویند. در این پژوهش، واقعیت برون‌فکنی و تجربیات خارج از بدن در مقایسه با نظیر عرفانی آن، خلع بدن، بررسی شده و با توجه به شواهد گردآوری شده، وضعیت انسان پس از مرگ مشخص می شود. خلع بدن و برون‌فکنی، شباهت‌ها و تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای دارند؛ ملکۀ خلع بدن، شهود حقیقت وجودی خویشتن، شهود قیامت و نورالانوار را به دنبال دارد، عروج و تعالی عارف را رقم زده و مقدمۀ کرامات می‌باشد. از دستاوردهای مهم برون‌فکنی نیز مواجهه با خود، کشف منزلگاه دوم، تأثیر در عالم جسمانی و توانایی ظهور به شکل دلخواه است. در مجموع شاید بتوان برون‌فکنی را مرتبۀ نازلۀ خلع بدن دانست. روش پژوهش حاضر، توصیفی-تحلیلی است.