جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هرچند از حکیم ترمذی اثری مستقل در تفسیر قرآن به جای نمانده است، اما آنچه در جای‌جایِ آثارش برجای مانده، نوعی تفسیر آیاتِ مربوط به نفس به شمار می‌آید. چنین به نظر می‌رسد که مستند حکیم ترمذی در نظراتش فقط آیات قرآن کریم باشد، چرا که وی به هیچ منبع دیگری استناد نکرده است. با این حال، شواهدی وجود دارد که حکیم ترمذی، تفسیرِ خود از آیات مربوط به نَفْس را از برخی منابع تفسیری شیعه برگرفته است، اما به دلیل مخالفت شدیدش با تشیع، احتمالاً تلاش کرده این مطلب را پنهان نگاه دارد. به نظر می‌رسد تفسیر حکیم ترمذی از نَفْس نه‌تنها تا زمان خودش کاملاً تازه و منحصربه‌فرد بوده است، بلکه این تفسیر تا امروز نیز تازگی خود را حفظ کرده و کمتر مورد توجه دیگران واقع شده است. به نظر حکیم ترمذی، نفس بر دو قسم است: نفسِ باطن و نفسِ ظاهر. نفسِ باطن از خاک آلودة زمین که قدمگاه و محل رفت‌وآمد ابلیس بوده، بوجود آمده و تابعِ ابلیس است؛ لذا انسان برای رسیدن به رستگاری باید با نفسِ باطن مبارزه کند. نفسِ ظاهر برخلاف نفسِ باطن، به‌خودی‌خود گرایشی ندارد و تابع کسی است که بر او غلبه کند. اگر بر نفسِ ظاهر، «معرفت» یعنی همان نور و عقل، غلبه کند، تابع آن دو می‌شود و اگر نفس باطن بر آن پیروز آید، تابع نفس باطن می‌شود.

یکی از عارفان سده ششم و هفتم هجری قمری، معافا بن اسماعیل موصلی شافعی(551 ـ 630 ق) است. وی دارای آثار متعددی به عربی در فقه و حدیث و تفسیر و عرفان بوده است. اثر مهم وی در عرفان «أنس المنقطعین إلی عبادة ربّ العالمین» نام دارد. این کتاب شامل ۳۰۰ باب است که در هر باب دست‌کم یک حدیث و یک حکایت و یک قطعه شعر مندرج شده است. متن اصلی کتاب «أنس المنقطعین إلی عبادة رب العالمین»، در قالب یک مقدمه، 300 حدیث شریف نبوی، 300 حکایت و حدوداً 1121 بیت شعر و یک خاتمه در خصوصِ منزلت و عظمتِ پیامبر اسلام محمّد مصطفی(ص)، و بیان شرحی مختصر از احوال و صفات ایشان سامان یافته است. ساختار کلی کتاب بدین صورت است که درباره یک موضوع اخلاقی، عرفانی، فقه و کلامی، یک حدیث و نیز گاه آیاتی چند از قرآن، یک حکایت و اشعار مختلف آورده شده و همه حکایات و اشعارِ مرتبط با حدیث، ذیل آن نقل شده است. از این کتاب نسخه‌های خطی بسیاری باقی مانده است. این نوشتار همراه با نگاه اجمالی به زندگی و آثار و اندیشه­های معافا، به معرفی مختصر مهم­ترین ویژگی­های کتاب پرداخته است.