جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تعبیر عشق الهی نزد روزبهان بقلی، بیانی مفهومی-انتزاعی نیست، بلکه حاصل مواجهه و تجربه خداوند در تصاویر زیبا به‌همراه احوال شورانگیز است. گرچه وی همواره تصریح به تنزیه و تعالی ذاتی الهی و رد تجسیم و تشبیه دارد، اما از منظر تحلیل ساختارگرایانه در نظریات تجربه دینی، تحقق این تجربه با زمینه‌هایی همچون جمال‌گرایی و باور به نظریات رؤیت اشعری و التباس عرفانی سازگار است. روزبهان متعلق عشق را زیبایی می‌داند و در عشق الهی نیز زیبایی به معنای محسوسش محوریت دارد و به معانی دیگری چون خیر و کمال تأویل نمی‌گردد. او اشعری مسلک است و اشاعره قائل به رؤیت‌پذیری خداوند هستند. خدای اشاعره، متعالی از قوانین منطق، قادر بر هر فعلی است و لذا در عین تعالی وجودی، قدرت بر آن دارد که تا ساحت رؤیت و معرفت انسان فرود آید. بنابر نظریه التباس عارفان، ربوبیت الهی، می‌تواند موجب تجلی او در اشیاء و صور مرئی گردد و البته این تجلی، معرفت‌شناختی است و نه وجودی. از مجموعه این زمینه‌ها، عشق به خداوند، به مفهوم متعارف بیناشخصی تعبیر شده و ماحصل تجربه موجودی شخصی است. تحلیل معناداری تعبیر عشق الهی با نظر به تجربی بودن آن و زمینه‌های آن از وجوه نوآوری این مقاله است.

استفاده از اصطلاح «صحو» را می‌توان بازمانده از سخنان بایزید و جنید دانست. شیخ روزبهان بقلی شیرازی نیز چون بسیاری از مشایخ، به این مبحث پرداخته و هنگام ترسیم مسیر سلوک خویش به جزئیات این مفهوم و تعریف دقیق آن همت گماشته است و در ضمن کلام خویش به گونه‌ای متفاوت و نو از صحو اشاره دارد. پژوهش حاضر به روش تحلیلی ـ توصیفی بر آن است که نخست معنای دقیق اصطلاح «صحو» در نگرش عرفانی روزبهان روشن و سپس در منظومة فکری وی انواع صحو، سبب پدید آمدن هر یک و نتایج حاصل از آن‌ها مشخص شود. در پایان نیز به گونه‌ای از صحو اشاره شده که متفاوت، نو و مختص شیخ روزبهان است و پیشتر در تفکر عرفانی هیچ یک از مشایخ مطرح نشده و همتایی ندارد؛ و پژوهشگر آن را «صحو روزبهانی» می‌نامد. «صحو روزبهانی» در مقام «عین‌جمع» رخ می‌دهد و فرد صاحی در عین هشیاری، مست است و نسبت به مستی خویش هشیار ‌است و بر آن اشراف دارد. روزبهان سبب پدید آمدن نوع سوم از هشیاری را تجربة «توحید محض» و نیز مقام «عین جمع» می‌داند و نتایج و ثمراتی متفاوت از دیگر انواع صحو برای آن برمی‌شمرد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: اتحاد ظهوری با معشوق ازل، جاری شدن شطحیات بر زبان، متکلم شدن به منطق‌الطیر و....

شیخ روزبهان یکی از مشایخ تأثیرگذار در تحول جریان تصوف است که به سبب پیچیدگی‌های نظام اندیشگانی و زبانی‌اش کمتر شناخته‌ شده‌است. یکی از این پیچیدگی‌ها که در مرکز نگرش عرفانی وی قرار دارد و با تثلیث بنیادین ساختار فکری او یعنی: «عشق، زیبایی و تجلی» و نیز مراحل سه‌گانۀ سلوک روزبهانی پیوندی ناگسستنی برقرار می‌کند، اصطلاح «التباس» و لایه‌های مختلف معنایی آن است. به رغم پیچیدگی مفهوم «التباس» و اهمیت آن در زمینۀ ادراک جهان‌بینی عرفانی روزبهان، تاکنون تحقیقی که تمام جوانب این اصطلاح را روشن گرداند، انجام نشده‌است. در این پژوهش با تفحص و غور در آراء شیخ، روشن می‌شود که اصطلاح التباس در نگرش شیخ، دو معنای کلی دارد؛ نخست، التباس در معنای سادۀ پوشش و لباسی از جنس طاعت، نور و زیبایی است و دوم، در معنای حجاب یا واسطه‌ای است که ظرف تجلی است و تجلی از مسیر همان حجاب رخ می‌دهد. «التباس» در معنای دوم خود، کارکردی بسیار اساسی در تمام منازل سلوک شیخ دارد. اگر سلوکِ مبتنی بر منظومۀ فکری روزبهان را دارای سه منزلگاه اصلی (عشق انسانی، عشق الهی، معرفت و توحید) فرض کنیم، التباس، با سه لایۀ معنایی گوناگون، یعنی تجلی التباسی از نوع اول، تجلی التباسی از نوع دوم و تجلی التباسی از نوع سوم، در تمام مراحل حضور فعال دارد.

ترجمه ماشینی: اولین مطالعه کامل به زندگی و تجربیات عرفانی یکی از شخصیت های برجسته تصوف ایرانی اختصاص دارد.

روزبهان بقلی تأویل­ های عرفانی بدیع و کم ­نظیری از آیات قرآن و روایات عرضه کرده­ است. ­از نظر روزبهان شطح نوعی کلام متشابه است که نه تنها در کلام عارفان؛ بلکه در قرآن و حدیث نیز وجود دارد و آیات مرتبط با ذکر صفات و حروف تهجی در قرآن به زبان شطح است. از نظر او شطح صوفیه یکی از جلوه­ های شطح به‌طورکلی است یا دقیقاً جلوه سوم آن پس از قرآن و حدیث؛ یعنی تغییر و تبدیلی که هرامر ربانی یا واقعیت غیبی آنگاه که به بیان بشری بیان می شود پیدا می­­ کند و این بیان بدون­ شک دوپهلو است. این پژوهش بر آن است تا به شیوۀ توصیفی-تحلیلی و به کمک اسناد کتابخانه­ ای، با مبنا قراردادن «شرح شطحیات» و تفسیر عرفانی «عرایس­البیان فی حقایق القرآن» دو اثر ارزشمند از روزبهان بقلی که هر دو اثر دارای نثری شاعرانه و سرشار از صورخیال هستند، به این پرسش­ ها پاسخ دهد که؛ که از نظر روزبهان کدام آیات قرآن کریم جزء سخنان متشابه و بنابر قول روزبهان شطح­ آمیز هستند؟ و آیه­ هایی که در بافت و زمینه­ای شطح­ آمیز قرار گرفته‌اند کدامند و تأویل آن ها از نظر او چیست؟ براین اساس در پژوهش حاضر، آیاتی که متشابه و متناقض­ نما هستند؛یعنی آیات مرتبط با صفات خبری خداوند و حروف مقطعه و آیاتی که عارفان آن‌ها را در یک بافت شطح‌آمیز قرار داده­ اند، مورد بررسی قرار گرفته است و ضمن تحلیل تأویلات عارفانۀ روزبهان از این آیات، فنون مختلف بینامتنیت که شامل نفی کلی، نفی جزئی و اجترار است، نیز در شطح عارفان بررسی شده­ است.

در اندیشه صوفیان، عشق یکی از مهمترین مباحث عرفانی محسوب‌می‌شود. عرفا برمبنای حدیث قدسی «کنت کنزاً مخفیاً فأحببت أن أعرف فخلقت الخلق لکی أعرف» اساس آفرینش را عشق و محبت حق می‌دانند. با توجه به معنای عشق، این اصطلاح در طول تاریخ تصوف مناقشه‌برانگیز بوده است. در قرون اولیه ابتدا عشق را در مورد امور جسمانی و مادی به‌کارمی‌بردند ولی با گسترش اندیشه‌های عرفان و ظهور عرفای بزرگی چون رابعه عدویه و غزالی و روزبهان بقلی این عشق جنبه لاهوتی می-یابد. این جنبه لاهوتی عشق، سبب ظهور عشق عفیف در عرفان شده‌است. عشق عفیف به فرایند تحقق این عشق لاهوتی در دو محور عشق عذری و عشق روزبهان بقلی می‌پردازد. هرچند عشق عذری و عشق روزبهان تحقق عشق الهی را ترسیم‌می‌کنند اما اندیشه خاصی که روزبهان بقلی درباره عشق عفیف بیان‌می‌کند جلوه‌ی ویژه‌ای به آن می‌بخشد. روزبهان بقلی برخلاف قائلین عشق عذری، که عشق عفیف را انتقال عشق انسانی به الهی می‌دانند از تحول عشق سخن‌می‌گوید. در این نوشتار سعی بر آنست تا عشق عفیف در دو دیدگاه عشق عذری و روزبهان بقلی بررسی و به تفاوت‌های چشمگیر آن‌ها پرداخته‌شود.

ترجمه ماشینی: تحلیلی نافذ از نوشته‌های عارفان بزرگ ایرانی در جست‌وجوی سپیده‌دم در سیر معنوی. سهروردی، سمنانی، نجم الدین کبری و صوفیان دیگر.

«دنیای مطلوب» در نظریة انتخاب ویلیام گلاسر، مجموعه‌ای از ایماژهای هستی است که انسان برای بهتر زیستن در ذهن دارد؛ این ایماژها نشان دهندۀ جهانی است که انسان آرزو دارد در آن زندگی کند. این مدل ایماژها از دنیای مطلوب، همان نوعی است که عرفای پیشین ما با برداشت از کتب مقدس و کشف و شهود شخصی به تصویر کشیده‌اند. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی «دنیای مطلوب» از دیدگاه عین‌القضات همدانی و روزبهان بقلی با توجه به نظریۀ انتخاب ویلیام گلاسر پرداخته است. «دنیای مطلوب» در گفتمان ادبی عرفانی از این نظر و در پاسخ به این مسأله حائز اهمیت است که عرفا با ترسیم دنیای آرمانی خود، پیروانشان را به سمت دنیایی قابل دسترس هدایت کرده‌اند؛ گاه نیز دنیای مطلوب آنان، دنیایی انتزاعی و غیرقابل دسترس است. عین‌القضات و روزبهان با زبانی استعاری تجربیات زیستة خود را تصویرگری کرده و با متونی واقع‌گرایانه، دنیایی فرا‌‌واقع‌گرایانه را تفسیر کرده‌اند و کیفیت دنیای مطلوبی را که در آن وصال حقّ تعالی و فنای فی‌الله محقق می‌شود را در مقام تشبیه به «کبریاء الله»، «وجه الله»، «صحرای جبروت»، «ازل»، «گلستان ازل» و «جهان سرمد» تعبیر کرده‌اند. این دو عارف با استفاده از انواع روش‌های توصیفی، تصاویر ذهنی افراد را تغییر داده و آنان را به دنیایی مطلوب ـ ولو انتزاعی ـ که در آن مطلوب‌های ذاتی و روان‌شناختی مانند آرامش و معنایافتگی حاکم است، رهنمون ساخته‌اند.

این مقاله به بررسی رمزشناختی یکی از داستان‌های کتاب ‌‌کشف‌الأسرار و­ مکاشفات‌الأنوار روزبهان براساس نمادهای ادیان ایران باستان اختصاص­دارد. در این بررسی رمزهای داستان با­توجه­به روایات متن‌های مقدسی؛ چون اوستا، بندهشن، دینکرد و ... باز تعریف­شده­است. به­نظرمی‌رسد روزبهان در توصیف چنین داستان‌هایی به­صورت ناخودآگاه، تحت­تاثیر نمادهایی از اساطیر و ادیان ایران باستان قرارداشته­است. باتوجه­به شیوه‌ صریح و مکرر استفاده از این نمادها می‌توان­گفت که به احتمال زیاد آشنایی روزبهان با متون پهلوی (فارسی میانه) زمینه‌ لازم را برای استفاده وی از چنین نمادهایی ایجادکرده­است. نتایج حاصل از مقاله‌ حاضر نشان­می‌دهد که در داستان مورد بررسی نویسنده به آیین ‌‌تشرّف و نوزایی قهرمان، آن­هم پس از گذر از هفت‌ مرحله‌ کمال نظر داشته­است و البته این مفاهیم را با استفاده از اصطلاحات عرفانی ایرانی ـ اسلامی تبیین­کرده­است.