جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نهاد آغازین و فرجامین دستگاه شناخت، طبیعت عقل است. از این رو پرسش از چیستی خردورزی و تعقل، اساسی‌ترین پرسش بشر است. در این نوشته تلاش کرده‌ایم تا ضمن توضیح چیستی خردورزی، به این پرسش‌های بنیادین پاسخ دهیم که «عقل چگونه می‌تواند هم چنان که دربارة «جز خود» تعقل می‌کند، دربارة خود نیز تعقل کند؟» و «چگونه و از چه رو و تا کجا می‌تواند خود را نقد کرده و مورد داوری قرار دهد؟» مدعای ما در این مقاله آن است که اولا نقد عقل توسط عقل، تصور پذیر و از این رو ممکن است. افزون بر این، نقد عقل توسط خود عقل نیز به وقوع پیوسته است. این خودْ نقادی‌گری مزیت ویژة عقل است و هیچ دستگاه ادراکی دیگری چنین امکانی را در اختیار ندارد.

در باب هویت علم اصول چند دیدگاه وجود دارد: یک دیدگاه، علم اصول را از علوم اعتباری میداند و دیدگاه دیگر علمی حقیقی. در هر دو صورت، علم اصول بر مبنای نهادها و ملاکات حقیقی نهاده شده است. به نظر نویسنده مسائل علم اصول از سه بخش: دلالات و اکتشافات، احتجاجات و تنجیزات (به همراه متمم آن، تعادلات و ترجیحات)، و ت وظیفات تشکیل شده است که در هیچکدام از اینها موضوع و محمول و رابطه اعتباری وجود ندارد.

نظریه اعتبار [=ادّعا]، بیانگر فرایندی عقلی و با مبانی منطقی است که نحوه عملکرد ذهن بشری را در عمل استعاره آشکارسازی می‌کند. طبق این نظریه، ادّعا [= اعتبار] بعد از طی مراحلی که از تشبیه ساده آغاز می‌شود وارد نظام مفهوم‌سازی می‌شود. گرچه مبانی و نحوه عمل در اعتباریات در هر یک از حیطه‌های ادبی، اصول فقهی و فلسفی تفاوت‌های اساسی با هم دارد اما همگی از این وجه مشترک برخوردارند که اعتباری [=ادّعایی] که در این نظریات وجود دارد گزاف نبوده و گسیخته از واقع نیست. بدین ترتیب اگر توانستیم برای اعتبار در علوم جایی دست و پا بکنیم در این صورت دانش اعتباری خواهیم داشت. علامه طباطبایی یکی از محققان برجسته‌ای است که پردازش این نظریه را از مابعد طبیعت آغاز کرده و تا اعتبارات اخلاقی و اجتماعی گسترش داده و تبیین کرده است. اعتباری بودن در این نظریه به هیچ وجه به معنای گزافی و دلبخواهی بودن این دسته از مفاهیم نیست. علامه طباطبایی مفهوم وجود را اعتباری می‌داند با این وصف طرفدار نظریه اصالت وجود است. در این نوشتار تقریر نظریه اعتباریات به انجام خواهد رسید، اما نقد این نظریه به نوشتاری دیگر واگذار خواهد شد.

اصل حرکت جوهری نظریۀ فلسفی بنیان برانداز و حتمی ای بوده است که در عین این که مخالفت های بسیاری برانگیخته است، سرانجام، در جمع فیلسوفان مسلمان - و به ویژه شیعی - دو سه سدۀ اخیر عموماً مقبول افتاده است. نظریۀ نسبیت انیشتین نیز نظریۀ علمی بنیان برافکن و مهمی بوده است که باز، به رغم مخالفت های فراوانی که در میان فیزیک دانان پدید آورده است، بالاخره در عالَم فیزیک ریاضی تثبیت شده است.نویسندة محترم مقالۀ بسیار کوتاهِ زیر در طی دو سه صفحه، طرحی به نظر بلندپروازانه درانداخته است؛ یعنی هم به تعمیم حرکت جوهری صدرایی دست یازیده و هم این صورت تعمیم یافته را دست مایۀ نقد نسبیت انیشتین ساخته است. در همین جا، هم از نویسندۀ مقاله خواستار بسط و تفصیل آن برای نشر در شماره های آیندۀ نقدونظر هستیم و هم از محققان و متفکران مطلع از حرکت جوهری ملاصدرا و یا نسبیت انیشتین می خواهیم که نقد این مقاله را وجهۀ همت خود قرار دهند و حاصل نقد را برای انتشار در اختیار مجلۀ نقدونظر بگذارند، به نظر هم تعمیم حرکت جوهری رأی تأمل برانگیزی است و هم نقد نظریة نسبیت.

چکیده ندارد.