جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در آثار ابن‌سینا تبیین و توصیف لذت و الم به‌شکل مبسوط صورت گرفته؛ اما به چگونگی ادراک در تشخیص این دو مقوله، کمتر پرداخته شده است. در این پژوهش، دو مسئله را تحلیل کرده‌ایم: نخست، جایگاه ادراک حضوری و حصولی در تشخیص لذت و الم؛ دوم، اینکه در نظام فکری بوعلی، لذت، منحصر به نوع مادّی و محسوس نیست و لذات غیرحسی قوّت و شدت بسیار دارند. در پژوهش حاضر، درصدد واکاوی این مسئله بوده‌ایم که ابن‌سینا با توصیف و تبیین حقیقت لذت و الم به‌دنبال عبور از لذت طبیعی و حیوانی بوده و حرکت به‌سوی لذت عقلی و روحانی را درنظر داشته و از این روی در نظام فلسفۀ سینوی، لذت حسی، احساس امر ملایم و لذت عقلی، تعقل امر ملایم است. شیخ‌الرئیس در تفسیر لذت به واژۀ «ادراک» اکتفا نکرده و از واژۀ «نیل» نیز استفاده کرده است؛ زیرا نیل به چیزی، زمانی حاصل می‌شود که ذات آن نزد ادراک‌کننده حاضر باشد؛ به همین دلیل، لذت با حصول آنچه مساوی امر خوشایند است، حاصل نمی‌شود؛ بلکه تنها با حصول ذات امر خوشایند به‌دست می‌آید. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و تحلیل محتوا درپی بررسی این مطلب بوده‌ایم که در نظام فلسفۀ سینوی، توجه به لذت عقلی و روحانی از مهم‌ترین دقایق سبک فکری ابن‌سینا به‌شمار می‏آید که وی از آن به ابتهاج نیز تعبیر کرده است.

هدف از این پژوهش، مطالعۀ سیاست‌اندیشی و سیاست‌ورزی در اندیشۀ ابن‌سینا بوده و تحقیق با استفاده از روش هرمنوتیک دیلتای انجام شده است. در پژوهش پیشِ‌روی، درصدد بررسی رویکرد بوعلی به سیاست و نقش سیاسی فرد در ساحت زیست جمعی بوده‌ایم. پیدایش و پرورش سیاست در اندیشۀ این فیلسوف با مباحثی مانند تفاوت و تفاضل در آفرینش تا کسب معرفت پیامبرانه و رخ‌نمودن سنت در الهیات و قدبرافراشتن عدالت در شهر آرمانی‌اش مرتبط است. روزگار شیخ‌الرئیس در ایران پس‌از اسلام، بامداد برآمدن سیاست‌ورزی ایرانی، و شاهد تأسیس سلسله‌های ایرانی و دوری ایرانیان از خلافت است. چنین رخدادی، ناگزیری از اندیشیدن به سیاست را با خود همراه دارد. تلاش برای بازاندیشی و بازخوانی نسبت میان سیاست‌ورزی و وحی که بیش‌از سه سده از عرضه‌شدنش بر اندیشۀ ایرانی می‏گذشت، از یک سو و کوشش برای برقرارکردن آشتی میان نقل و عقل یونانی به‌مثابۀ میراثی دانشی، از سوی دیگر، ایرانیان آن روزگار را به واکاوی و بازسازی داشته‌های کهن کشاند. در این نوشتار، سهم شیخ‌الرئیس در این خیزش را رصد خواهیم کرد. این فیلسوف، پیوندی سترگ میان معرفت، وحی و سیاست برقرار کرده و نقش سیاسی مردمان را در ارتباط با جهان آسمانی و تکلیفی زمین و نیز فضیلتی درونی و اخلاقی پی ریخته است که در شهری پیامبرساخته (در دوران پس‌از حیات پیامبر) به‌مثابۀ سازه‌ای وحی‌مدار استمرار می‌یابد. در فلسفۀ سیاسی ابن‌سینا، انسان ازطریق زندگی‌کردن در شهر می‏تواند به کمال دست یابد و بی‌گمان، این رخداد دراِزای طرح‌ریزی شهر به‌مثابۀ ظرف سیاست، و تعیین ویژگی‌های زمامدار نیک و شرایط مشارکت مردم تحقق می‌یابد. سیاست، شهر و انسان سیاسی، موضوع اصلی مطالعۀ ما در این مقاله هستند و این مهم ازطریق واکاوی ریخت‌یابی شهر، سیاست‌ورزی شهریاران و نقش سیاسی شهروندان صورت گرفته است.

بحث دربارۀ فطرت و ابعاد آن بعداز دورۀ صدرالمتألهین به‌نحو مدون در مباحث انسان‌شناسی فلسفی وارد شد و در فلسفۀ ابن‌سینا دیده نمی‌شود. به‌نظر می‏‌رسد تلقی قرآنی‌بودن این بحث و تصور کارکرد صِرف آن در اثبات وجود خداوند متعال، در مطرح‌نشدن آن در مباحث فلسفی پیشینیان اثرگذار بوده است؛ باوجود آن، ازطریق تعریفی که حکمای متأخر دربارۀ فطرت به‌دست داده‌اند، می‌‏توان مباحث مرتبط با ابعاد این مقوله را به‌صورت پراکنده در آثار شیخ‌الرئیس یافت. درخصوص مقولۀ فطرت ازنگاه ابن‌سینا، آنچه بیشتر موردتوجه محققان قرار گرفته، جنبۀ ادراک فطری و عنایت به قوۀ عقل است؛ چنان‌که برخی علت مطرح‌نشدن بحث فطرت در آثار این فیلسوف را عینیت فطرت و عقل دانسته‌اند؛ از این روی، در مقالۀ حاضر، بُعد مغفول گرایشی فطرت موردتوجه قرار گرفته و سؤال اصلی پژوهش، آن است که آیا در فلسفۀ ابن‌سینا فطرت همان عقل است یا حکمت سینوی ظرفیت بازیابی ابعاد گرایشی فطری موردنظر متأخران را دارد. درطول مقاله مشخص خواهد شد که در آثار بوعلی، دربارۀ گرایش‌های سرشتی انسان به معبود و زیبایی سخن گفته شده است و البته درباب استناد گرایش فطری به فضایل اخلاقی در نگاه او اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. آنچه بیشتر، شیخ‌الرئیس را درزمرۀ ملتزمان به نظریۀ فطرت قرار می‌دهد، بازتعریف عرضه‌شده ازسوی او دربارۀ انسان است. وی تأکید کرده فصل انسان نه ناطق‌بودنش، بلکه نفس انسانی است و از ویژگی‏‌های این نفس، استعداد نطق است. تأکید ابن‌سینا بر وجودداشتن میل و عشق ویژۀ انسان به پروردگار و زیبایی‌دوستی را می‏ ‏توان به‌عنوان دیگر لوازم حقیقت وجود نفس انسانی، تأکیدی بر بُعد گرایشی سرشت انسان محسوب کرد.

وجه اشتراک بخش‌های مختلفی که فلسفۀ نظری را تشکیل می‌دهند، شناخت برهانیِ جهان است؛ هرچند مبادی برهانی هر بخش، متناسب با موضوع آن بخش تفاوت دارد. در دسته‌بندی بدیهیات، مبادی اختصاصی نفس‌شناسی درزمرۀ وجدانیات قرار می‌گیرند که ‌ابن‌سینا درک آن‏ها را به حواس باطنی و خود نفس نسبت داده است. یک مسئله این است که آیا هیچ‏یک از قوای باطنی براساس کارکردهایی که ‌ابن‌سینا برای هرکدامشان مشخص کرده، می‌توانند درکنار خود نفس، مبدأ شناخت نفس قرار گیرند یا خیر. تنها قوۀ نامزد این امر، قوۀ واهمه است؛ اما کارکرد آن، ادراک معانی جزئی است؛ نه معرفت به ادراک معانی جزئی که به شناخت نفس می‌انجامد. مسئلۀ دیگر این است که نفس چگونه می‌تواند به قوای حیوانی و گیاهی خود که مادّی و منطبع در بدن هستند، معرفت یابد. در مقالۀ حاضر، با بررسی کارکردهایی که ‌ابن‌سینا به قوای نفس نسبت داده است، نشان خواهیم داد هیچ‏یک از حواس ظاهری و باطنی نفس به کار شناخت آن نمی‌آیند و خود نفس ناطقه با ادراک بی‌واسطۀ خویش و احوال و افعالش به گزاره‌هایی که مبدأ نفس‌شناسی‌اند، معرفت می‌یابد؛ افزون‌بر این، معرفت به قوای حیوانی و مادّی نفس نیز ازطریق ادراک مستقیم افعال این قوا صورت می‌گیرد که درعین حال، اَعراض نفس هستند.

فلسفۀ عملی ابن‌سینا به نیرویی فکری، همپای فلسفۀ نظری‌اش تبدیل نشد. پرسش از بنیاد غیبت مسئلۀ عمل انسانی در مرکز توجه تفکر سینوی، هم به فهم خاستگاه گسست نظر و عمل در تفکر او و هم به درکی از نسبت نظر و عمل در سِیر بعدی اندیشۀ فلسفی در جهان اسلام که در نگرش سینوی ریشه دارد، یاری می‌رساند. درحالی که بررسی‌های این مسئله تاکنون، معطوف به بیان علت‌های بیرونی و تبیین‌های غیرفلسفی بوده، مقالۀ حاضر، تلاشی است ناظر به جست‌وجوی چراییِ غیبت مسئلۀ عمل انسانی در متن تفکر فلسفی سینوی. با تمرکز بر جایگاه تقسیم علوم، نگرش ابن‌سینا به ماهیت فلسفۀ عملی تبیین می‌شود و این نتیجه به‌دست می‌آید که او اشتراک فلسفۀ نظری و عملی را نظرورزی و افتراق آن‌ها را غایت عملی می‌داند؛ چنان‏که هردو، نظرورزی‌اند؛ اما فلسفۀ نظری، نظرورزی محض و مرتبۀ اول، و فلسفۀ عملی، نظرورزی مقید به عمل و دومین است. به همین نحو، عقل نظری بر عقل عملی تقدم دارد و عقل عملی که فهمی مستقل، ازآنِ خود و اصیل ندارد، مجری اوامر عقل نظری و تابع آن است. با تقدم و حاکمیت مفروض نظر بر عمل، در مواجهۀ نظر با عمل در فلسفۀ عملی، از آنجا که عمل، جزئی، متغیر و متکثر، و نظر، کلی، ثابت و واحد است، عمل به ادراک عقل نظری درنمی‌آید. ابن‌سینا با ایستادن در موضع نظر، عمل را تا آنجا که مقدور است، نظری می‌کند و درقالب امری طبیعی در نفس‌شناسی پی می‌گیرد و آنچه را در مرزهای نظر محض نمی‌گنجد، به مرجعی بیرونی غیراز عقل بشری وامی‌گذارد؛ درنتیجه، در نگرش سینوی، آنچه از عمل انسانی می‌ماند، دیگر مسئله‌ای فلسفی نیست تا پیگیری فلسفه‌ای عملی را ضرورت بخشد.‌

ادراک ازنظر ابن ­سینا عبارت است ازحصول صورت مُدرَک در ذات مُدرِک. ادراک در امور مادّی، متوقف بر تجرید صورت شیء است. متناسب با اینکه صورت ادراکی به چه میزان از عوارض مادّی تجرید یافته باشد، ادراک بر سه نوع حسی، خیالی و عقلی تقسیم می‌شود. شیخ‌الرئیس نفس انسانی را حقیقتی می‌داند که ذاتاً ازسنخ عقول است؛ از این روی، فعل ذاتی و اصلی نفس، ادراک عقلی است و دیگر اقسام ادراک، مادّی و به‌اعتبار بدن برای نفس، ثابت‌اند. تعقل، پیوندی وثیق با عقل فعال دارد و عقل فعال، علت افاضۀ صورت‌های معقول و عاقل‌شدن مُدرِک است. براساس تفسیر مشهور ازدیدگاه بوعلی، تجرید، شرط لازم برای ادراک عقلی محسوب می‌شود و در فرایند ادراک عقلی، مدخلیت ذاتی دارد؛ ولی با دقت در عبارات این فیلسوف می­توان مواردی را یافت که در آن‌ها ادراک عقلی بدون تجرید و صرفاً با اتصال به عقل فعال حاصل می‌شود.

ازجمله تقسیمات مشهور در سنت فلسفۀ مشاء که در متون ارسطو ریشه دارد، دسته‌بندی حکمت به دو بخش عملی و نظری است که ابن‌سینا نیز همسو با چنین سنتی، این تقسیم‌بندی را در آثار خود مطرح کرده است. پرسش دربارۀ ماهیت گزاره‌های هنجاری (اخلاقی/عملی)، موضوعی مناقشه‌برانگیز است؛ به‌گونه‌ای که برخی مفسران، حکمت عملی را ازنظر شیخ‌الرئیس، متعلَق عقل عملی و فاقد حیث شناختی (غیر قابل اتصاف به صدق و کذب) دانسته و برخی دیگر با پذیرش این تعلق، آن را دارای حیثیت شناختی قلمداد کرده‌اند. درمیان این دستۀ دوم نیز وحدت نظر وجود ندارد: برخی از آنان گزاره‌های حکمت عملی را شناختنی، ولی حاصل بنای عقلا و منتَج از صناعت جدل (متکی بر مشهورات) محسوب کرده‌اند؛ درحالی که برخی دیگر این گزاره‌های شناختنی را حاصل صناعت برهان و مستقل از بنای عقلا و درنتیجه، واقع‌گرا شمرده‌اند. در این جستار، پس‌از نقد دو دریافت اول، امکان شکل‌گیری دو گونه تفسیر واقع‌گرایانه از سرشت حکمت عملی ازمنظر بوعلی از یکدیگر تفکیک خواهد شد: مطابق تفسیر اول، حکمت عملی، حوزه‌ای مستقل از حکمت نظری و دارای مبادی خاص خود است؛ سپس با نقد این دریافت، از امکان صورت‌گرفتن تفسیر واقع‌گرایانۀ دوم دفاع می‌شود که مطابق آن، گزاره‌های عقل عملی اولاً دارای حیث شناختی هستند؛ ثانیاً حاصل صناعت برهان‌اند و نفس‌الأمر آن‏ها مستقل از ذهن است؛ ثالثاً متعلق عقل نظری و مندرج ذیل حکمت نظری هستند؛ به‌گونه‌ای که حکمت عملی در مبادی خویش وابسته به حکمت نظری است و مبادی بدیهی خاص خود را ندارد.

ادراک حسی، همواره یکی از مباحث موردتوجه فیلسوفان بوده و درحوزۀ معرفت‌شناسی در تأمین شناخت‌های انسان، نقشی اساسی ایفا کرده است. ابن‌سینا به‏ عنوان فیلسوف مشائی مسلمان با اعتقاد به وحدت نفس، جدایی و تکثر قوا در انجام‌دادن افعال، و بیان چگونگی تعامل و ترابط قوای حسی و عقلی، به مسئلۀ ادراک حسی توّجه ویژه داشته و به‌تفصیل بدان پرداخته است. در عصر روشنگری که اصحاب عقل همه چیز را با محک عقل می‌سنجیدند و با شدت و حدتی غیرمنتظره، عقل و تجربه را منفک از یکدیگر می‌دانستند، لایب‏ نیتس با اتکا به شناخت وسیع و جامع خویش دربارۀ حکمای مَدرسی و تلاش برای تلفیق عناصر فلسفۀ قدیم یونان با نظرات جدید، مابعدالطبیعۀ خاص خود را براساس اصول منتخب از منطق ارسطویی شکل داد و نظریۀ وحدت عمیق دو قوۀ حساسه و فاهمه را برخلاف فلاسفۀ پیش‌از خود، به‌گونۀ دیگری ترسیم کرد. در مقالۀ پیشِ‌روی، درپی بررسی و مقایسۀ این دو نگاه فلسفی نتیجه گرفته‌ایم اگرچه هردو فیلسوف به امکان‌پذیرنبودن شناخت حقیقت اشیای محسوس معتقدند و آن را محدود به شناخت خواص، اَعراض و لوازم اشیا می‌دانند، به‌دلیل وجودداشتن اختلاف‌نظر مبنایی در تفکر فلسفی‌شان که در جهان‌بینی، بینش وحدت‌گرایانه و کثرت‌گرایانه، و اصول فلسفی آن‌ها ریشه دارد، هرکدام به‌نحوی کاملاً متفاوت از دیگری به ضرورت ادراک حسی و نقش محسوسات اذعان داشته و ضمن تأکید بر عقل و روش عقلی، به حس و روش تجربی نیز توجه کرده‌اند.

در پی‌ریزی مباحث فلسفۀ موسیقی، بررسی نسبت و پیوند میان موسیقی و مخاطب نزد متفکران این حوزه اهمیت‌ بسیار دارد. در نگاهی کلی، اندیشۀ موسیقایی ابن‌سینا در ساختاری علمی، ریاضیاتی و عقلانی مطرح شده؛ اما این فیلسوف از اهمیت موضوعاتی مانند تأثیر موسیقی بر نفس مخاطب، فهم موسیقی و تجربه‌های موسیقایی غافل نبوده است. در این نوشتار کوشیده‌ایم با تحلیل عناصر مهم نظریۀ‌ موسیقی ابن‌سینا همچون تخیل و محاکات و نیز با نظر‌ به مبادی علم موسیقی در اندیشۀ او، مفهوم مخاطب و موسیقی ازمنظر وی را تبیین کنیم. نکتۀ مهم در پژوهش پیشِ‌روی، این است که آنچه درباب مخاطب در نظریۀ موسیقی ابن‌سینا ذیل بحث دربارۀ محاکات، تخیل، موسیقی شعر، لذت و کراهت، فرهنگ و موسیقی وجود دارد، بدان منظور نیست که شیخ‌الرئیس صرفاً به‌جهت تکمیل مباحث خود در حوزه‌های مختلف موسیقی، دربارۀ مخاطب آثار موسیقایی نیز سخن گفته باشد؛ بلکه گفته‌های وی در این زمینه، در منظومه‌ای عقلانی همراه با روش‌شناسی خاص او در این حوزه، با کل ساختار اندیشۀ‌ ‌فلسفی‌اش سازگار است و این مطلب نشان می‌دهد بوعلی به‌نحو ضمنی و ازسر اتفاق، دربارۀ مخاطب سخن نگفته؛ بلکه اساساً در نظریۀ موسیقی او، مخاطب از جایگاهی ویژه برخوردار است. در این مقاله، دیدگاه ابن‌سینا درباب این موضوع را ذیل چهار بخش کلی بررسی کرده‌ایم: محاکات و موسیقی، خیال‌انگیزیِ موسیقی، تأثیر موسیقی بر مخاطب و تأثیر مخاطب بر آثار موسیقایی. پژوهش پیشِ‌روی با استفاده از شیوۀ توصیفی- تحلیلی و به‌کارگیری مستقیم مجموعۀ متون دست‌اول ابن‌سینا، به‌ویژه آثار وی درزمینۀ علم موسیقی همچون جوامع علم موسیقی از ریاضیات شفا ‌صورت گرفته است.

ابن‌سینا به یک فیلسوف عقل‌گرا مشهور است و متفکران وی را رئیس مشائیان درحوزۀ اندیشه می‏ دانند. درکنار این شهرت، او یک طبیب ماهر نیز هست و دیدگاه‌هایی هم درحوزۀ عرفان و کلام دارد. در این پژوهش، درصدد واکاوی دیدگاه‌های کلامی و اعتقادی وی با اتکا به آثار برجای‌مانده از او و دیگر اندیشمندان مرتبط با وی با استفاده از روش توصیف و تحلیل هستیم. آثار و شهرت فلسفی بوعلی به‏ ویژه درحوزۀ فسلفۀ مشاء و عقل‌گراییِ حداکثری با رویکرد برون‌دینی، بررسی دقیق دیگر جنبه‌های اندیشۀ وی و به ‏ویژه حوزۀ کلامی و اعتقادی درون‌دینی‌اش را تاحدی دشوار کرده است. هرچند ابن‏ سینا به روش و داده‌های فلسفی خود پایبند بوده، در موارد خاص، دیدگاه‌هایی صریح را فراتر از اندیشۀ فلسفی با رهیافت کلامی و دین‌مدارانه مطرح کرده است که وجوه مختلف آن، ظرفیت انجام‌دادن یک پژوهش دقیق را دارد. در این تحقیق، اندیشه‌های کلامی و اعتقادی وی به‌عنوان یک مسلمان معتقد را بررسی می‌کنیم.