جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در عالم موجود از یک وجه با کثرت موجود مواجه‌ایم، از سویی دیگر عقیده بر این است که جهان متکثر بدون واسطه از خداوندی که واحد از جمیع جهات است، صادر نخواهد شدء شیخ اشراق و ملاصدرا به سان دیگر فلاسفه درگیر این مهم بوده‌اند. بعد از شرح و بسط موضوع مورد بحث به این نتایج رهنمون شده‌ایم که شیخ اشراق به بحث نظام فیض پرداخته و با اصطلاح نظام نوری و با استفاده از قاعده امکان اشرف به تبیین صدور کثرت از وحدت و مراتب عالم پرداخته و ملاصدرا برای تقریر نظام فیض از قاعده امکان اشرف و قاعده الواحد بهره برده است و صدور کثرت از وحدت را تبیین نموده است و با بکا رگیری از قاعده‌ی الواحد صادر نخست را نشان وجود واجب الوجود می‌داند که فیض منبسط است و همه مراتب آفرینش را شامل می‌شود در هر مرتبه با تعینی خاص که ماهیّت نامیده می‌شودء همراهی می‌کند و عقل اول نخستین تعین اوست و نفوس و موجودات مثالی و مادّی، تعینات بعدی او به شمار میآیند.

بنابراین نباید پنداشت که فلسفه اشراق تنها در کتاب حکمة الاشراق از سوی سهروردی مطرح و بیان شده است،بلکه فلسفه اشراق فلسفه‌ای است که سیر تکامل آن را دست‌کم در چهار کتاب اصلی فلسفی سهروردی،یعنی در کتاب‌های التلویحات،المشارع و المطارحات،المقاومات و حکمة الاشراق می‌توان مشاهده و دنبال کرد2سهروردی خود در کتاب المشارع و المطارحات می‌نویسد:این کتاب را باید پیش از حکمة الاشراق و پس از کتاب التلویحات مطالعه کرد،3و چون کتاب المقاومات باز هم به تصریح خود سهروردی در واقع تکمله و ضمیمه‌ای است بر التلویحات،4پس بحث اشراقی از تلویحات آغاز شده،و مبانی منطقی،فلسفی و ما بعد الطبیعی آن به تفصیل در المشارع و المطارحات مورد تحلیل قرار می‌گیرد و سرانجام در قالبی تفصیلی و به بیان اشراقی متکامل در حکمة الاشراق ادامه مییابد. قطب الدین در ادامه،کتاب حکمة الاشراق را«دستور غرایب»و «فهرست عجایب»می‌نامند و می‌گوید:اسرار و رموز آن را جز کسانی که در قله بلند حکمت و دانش‌اند،و در میدان وسیع دانش و ذوق می‌تازند، هیچ‌کس درنمی‌یابد،و این خود گواه آن است که شیخ در حکمت گام‌های استواری برداشته و در فلسفه چیرگی و دانش گسترده‌ای داشته است،و افزون بر آن از دلی روشن و استوار در کشف امور و حقایق جهان، و ذوقی فراگیر و کامل برای دریافت انوار الهی برخوردار بوده است. اما درباره رساله سوم این اثر،یعنی اللمحات باید گفت:این رساله که شیخ اشراق در مقدمه حکمة الاشراق (ص 10)از آن یاد کرده،به شیوه التلویحات و المشارع و المطارحات در سه علم منطق،طبیعیات و و الهیات تنظیم یافته است که در این کتاب تنها بخش الهیات آن با عنوان العلم الثالث آمده است.

در مورد نظر شیخ اشراق در این مسأله میان فیلسوفان متأخر بعد از او اختلافات زیادی وجود دارد. اما در بعضی نظرات با نسبت دادن اصالت وجود یا ماهیت به حکمای قبل‌تر از میرداماد مثل بوعلی و شیخ اشراق تلویحا قائل به این قول هستند که این بحث به صورت غیر مستقیم در آن زمان مطرح بوده است. حال سؤال این است که نظر شیخ اشراق چیست؟ آیا او اصالت وجودی است یا اصالت ماهیتی؟ یا این که اصلا هیچ کدام از این دو شق در مورد او صحیح نیست و دارای نظر سومی است؟ در این نوشتار سعی شده تا پیرامون نظر شیخ اشراق در این مسأله و اقوالی که به ایشان نسبت داده شده بررسی اجمالی صورت گیرد. ۱. قبول اصل نزاع قبل از ورود به بحث و مطرح کردن اقوال، مقدمتا باید این مطلب مورد توجه قرار گیرد که بنا به یک نظر، نزاع در اصالت وجود و ماهیت یک نزاع لفظی است. ۱ باید توجه داشت این فرضیه برای اثبات مدعای خود نیاز به شواهد بیشتر و متعددی دارد و به نظر می‌رسد که این قول در بسیاری از موارد با تصریحات طرفین که در ادامه ذکر می‌شود، سازگاری ندارد. » البته ایشان می‌گویند که لازمۀ قول شیخ اشراق در مسأله عدم زیادت وجود بر ماهیت اصاله ماهیتی شدن است. ایشان در ادامه به این نکته توجه می‌دهند که اصالت ماهیت و مجعولیت آن در فلسفۀ اشراق با آنچه در فلسفه ملاصدرا رد می شود، تفاوت دارد. صحت این قول که «شیخ اشراق اعیان خارجی را چیزی جز حقیقت نور نمی‌داند» برای کسی که نظر اجمالی به کتاب حکمۀ الاشراق داشته باشد، به راحتی قابل درک است.

از مهم ترین ارکان نظام های فلسفی، قدرت تبیین گری آن هاست. به گونه ای که این ویژگی می تواند سبب تمایز مکاتب فکری و نظامهای فلسفی از یکدیگر باشد. شیخ اشراق به عنوان یک فیلسوف، آگاهانه درصدد ارایه تبیین های علی بوده و با بهره برداری از منابع مختلف، تبیین های متنوعی را در آثارش به نمایش گزارده است. در نگاه روش شناختی به منظومه فکری او پنج دسته تبیین را می توان مشاهده کرد: تبیین های هستی شناختی، تبیین های معرفت شناختی، تبیین های علمی - تجربی، تبیین های کشفی - شهودی و تبیین های قرآنی - کلامی. با توجه به محوریت نور و نوع هستی شناسی تشکیکی شیخ اشراق، تبیین های او نیز یکسان نیست؛ برخی از آنها مراتب طولی، برخی دیگر تبیین های عرضی اند که خود به مجامع و غیرمجامع قابل تقسیم اند. در واقع، الگوی شیخ اشراق در روش شناسی تبیین یک الگوی میان رشته ای است که هم او را از دام مغالطه تحویلی نگری نجات می دهد و هم او را از تناقض گویی مبرا می کند و هم به تبیین های او خاصیت کارآمدی بیشتری می بخشد.

"قطب الدین شیرازی شارح حکمة الاشراق در حاشیة این کتاب با اشاره‌ به ادلهء شیخ اشراق وجود صورت‌های خیال را به دلیل تصور شدن‌شان‌ اثبات می‌کند؛و از آن‌جا که این صورت‌ها نه در عالم عقول‌اند و نه در عالم حس؛پس به ناچار باید در جایی دیگر باشند که او آن‌جا را عالم‌ مثال می‌خواند؛و می‌افزاید: پس فهم کن که در آن سری عظیم و گفتاری تناور است؛و این‌که برای‌ همهء اشیایی که در عالم علوی است نظایری و همانندهایی در عالم‌ سفلی است؛و چیزها به همانندها و نظایر شناخته می‌شود. 63 او هم‌چنین در شرح عالم اشباح مجرده،که به اعتقاد شیخ اشراق،در آن اجساد و اشباح ربانی برانگیخته می‌شود و همهء مواعید پیامبران در آن‌ است،می‌گوید: این همان است که پیشینیان به آن اشاره کرده‌اند؛که در عالم وجود، عالم مقداری و دارای اندازه‌ای است که غیر عالم حس است و عجایب‌ آن پایانی نمی‌پذیرد و شهرهای آن به حساب نمی‌آید و از جملهء آن‌ شهرها،جابلقا و جابرصا هستند که دو شهر بسیار بزرگ‌اند و هرکدام‌ از آن‌ها هزار در دارد و مردمان آن را نمی‌توان احصاء کرد؛و ایشان‌ نمی‌دانند که خداوند متعال آدم و فرزندانش را آفریده است؛و در دوام‌ حرکت،افلاک مثالی آن و پذیرش عنصریات و مرکبات آن و آثار حرکت افلاک و اشراقات عوالم عقلی برابر و به محاذات عالم حسی‌ است؛و از آن،صورت‌های متنوع و مختلف و بی‌پایانی به دست می‌آید (43)."

آثار چاپی فارسی و عربی‌ شیخ شهاب الدین سهروردی الالواح العمادیه/به تصحیح و مقدمه نجفقلی حبیبی. سه رساله از شیخ اشراق-تهران:-اسلام‌آباد:مرکز تحقیقات‌ فارسی ایران و پاکستان،1984-1363. مجموعه آثار فارسی شیخ‌ اشراق-تهران:انستیتوی فرانسوی پژوهش‌های علمی‌ در ایران،قسمت ایران‌شناسی،1348. مجموعه آثار فارسی شیخ اشراق-تهران:انستیتوی‌ فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران،قسمت ایران‌شناسی، 1348. مجموعه آثار فارسی شیخ اشراق-تهران:انستیتوی‌ فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران،قسمت ایران‌شناسی، 1348. مجموعه مصنفات شیخ اشراق-تهران: انجمن فلسفه ا یران،1355. مجموعهء دوم مصنفات‌ شیخ اشراق شهاب الدین یحیی سهروردی در حکمت الهی. مجموعه‌ مصنفات شیخ اشراق-تهران:انجمن فلسفه ایران،1355. مجموعه آثار فارسی شیخ اشراق-تهران:انستیتوی فرانسوی‌ پژوهش‌های علمی در ایران،قسمت ایران‌شناسی،1348. مجموعه‌ دوم مصنفات شیخ اشراق-تهران:انستیتو ایران و فرانسه،قسمت‌ ایران‌شناسی،1331. مجموعه آثار فارسی شیخ اشراق-تهران: انستیتوی فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران،قسمت‌ ایران‌شناسی،1348. سه رساله از شیخ اشراق:الالواح العمادیه،کلمه‌ التصوف،اللمحات/شهاب الدین یحیی سهروردی؛به‌ به تصحیح و مقدمه نجفقلی حبیبی. سه رساله از شیخ اشراق:الالواح العمادیه،کلمه‌ التصوف،اللمحات/شهاب الدین یحیی سهروردی؛ به تصحیح و مقدمه نجفقلی حبیبی. مجموعه دوم‌ مصنفات شیخ اشراق-شهاب الدین یحیی سهروردی در حکمت الهی. مجموعه مصنفات شیخ اشراق-تهران:انجمن فلسفهء ایران، 1355. سه رساله از شیخ اشراق-تهران:انجمن فلسفه ایران، 1356. سه رساله از شیخ اشراق-تهران:انجمن فلسفه ایران، 1356. مجموعه آثار فارسی شیخ اشراق شهاب الدین‌ یحیی سهروردی/به تصحیح و تحشیه و مقدمه حسین‌ نصر؛مقدمه و تجزیه و تحلیل فرانسوی هنری کربین. مجموعه دوم مصنفات شیخ اشراق شهاب الدین‌ یحیی سهروردی در حکمت الهی/با تصحیحات و مقدمه بزبان فرانسه به قلم هنری کربین. مجموعه مصنفات شیخ اشراق/شهاب الدین یحیی‌ سهروردی؛به تصحیح و مقدمه هنری کربین. مجموعه مصنفات شیخ اشراق/شهاب الدین یحیی‌ سهروردی؛به تصحیح و مقدمه هنری کربین.

اصل دیالکتیک نور و ظلمت یکی از ممیّزه‌های حکمت مغانی است که به‌سبب استمرار معنویت ایرانی به دورۀ اسلامی نیز انتقال یافته است. دو اصل مینوی سْپِنْتَه‌مَینیو و اَنْگْرَه‌مینیو در تعالیم زُروانی، در نزد برخی از عرفای اسلامی همچون منصور حلاج و عین‌القضات همدانی، با نام‌های احمد (صلعم) و ابلیس مطرح شده و به‌ترتیب، اصل هدایت و ضلالت به شمار رفته‌اند. به یُمن فلسفۀ اشراق سهروردی، راز و رمز حقیقت توحیدی اصل دیالکتیک نور و ظلمت از پردۀ استتار بیرون می‌آید و به مدد برهان‌هایی که وی در نظام نوری خود برای صدور کثرت از واحد و صدور شرّ از خیرِ مطلق بیان می‌کند، راز و رمز گفته‌های عرفای وحده‌الشهودی بر ما روشن می‌شود. یکی از حکما و فلاسفۀ مشرقی که در باب ابلیس و وجودِ توأمان نور و ظلمت، در آثار خود دیدگاه خاصی را مطرح کرده، افضل‌الدین کاشانی، حکیم و فیلسوف قرن ششم و هفتم هجری است. وی در رسالۀ جاوِدان‌نامه سه فصل را به ابلیس و ماهیت آن اختصاص داده است که با دقت در عبارات او می‌توان طنین دیدگاه مغانی را شنید؛ به‌ویژه آنکه فلسفۀ آگاهی‌محور او همچون حکمت اشراق بر پایۀ دیالکتیک نور و ظلمت بنا شده و وی از ادراک و آگاهی با رمز «روشنایی» و «پیدایی» سخن می‌گوید و از ناآگاهی و بی‌خبری با رمز «تیرگی» و «پنهانی». در این مقاله، به مدد حکمت اشراق سهروردی، آراء باباافضل در باب ظلمت و تیرگی و مظهر آن ابلیس، بررسی و با شواهدی از تعالیم زروانی در متون باستانی و نیز آراء عین‌القضات همدانی به تبیین دیدگاه او پرداخته شده است.