جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نقد کهن الگویی که مبتنی بر نقد روان شناختی است، به مطالعه و بررسی کهن الگوهای یک اثر می پردازد و نشان می دهد که چگونه ذهن شاعر یا نویسنده آن ها را به شیوه نمادین متجلّی ساخته است. «پیر فرزانه» یکی از مهمترین کهن الگوها در ادبیات است که خویشکاری هدایت معنوی کهن الگوی «قهرمان» را برعهده دارد. در قاموس تصوّف، این کهن الگو در سیمای پیر طریقت جلوه گر می شود که با راهنمایی و ارشاد سالک ( قهرمان وادی طریقت) در تمامی مراحل دشوار سیر و سلوک، وی را گام به گام در این طریق پیش می برد و با تربیت معنوی و اصلاح معایب نفسانی، او را به سرمنزل مقصود می رساند . آثار عرفانی شیخ شهاب الدین سهروردی نیز از این قاعده مستثنی نیست و حضور و نقش آفرینی پیر فرزانه در قالب نمادین حکیمی متألّه در حکایاتی تمثیلی همچون: عقل سرخ، آواز پر جبرئیل و رساله الطیر، رکن اصلی آموزه های شیخ اشراق را تشکیل می دهد. در این آثار، از شخصیت پیر با تعبیراتی چون نخست فرزند آفرینش، سپید نورانی و دیرینه سالِ سرخ روی یاد شده و جغرافیای حضور او عوالمی رمزی چون صحرای معرفت، کوه قاف و عالم مثال معرفی شده است. او مرشد سالک در جریان سفر معنوی از خاک تا افلاک و دستگیر او در مهالک طریق دشوار این سیر و سلوک است. مهم ترین ویژگی کهن الگوی پیر فرزانه در آثار سهروردی شخصیت فرهمند اوست که با جاذبه روحانی خویش، سالک را مجذوب خود می کند و او را وا می دارد که پای در وادی سلوک نهد و با نورانیتی که شاخصه مکتب اشراق است، ظلمات طریق را در روشنای شناخت و معرفت، مستحیل سازد.

یکی از مهم‌ترین مسائل معرفتی، شناخت حق‌تعالی است که در مکتب عرفان نظری، وجود حق تعالی، وجود بسیطی معرفی شده است که جای برای غیر نگذاشته است و ماسوای او، اطوار و شئون وی محسوب می‌شوند که اصطلاحاً بدین نظریه، نظریه وحدت شخصی وجود می گویند. جمهور قائلند نخستین کسی که نظریه وحدت شخصی وجود را در یک نظام‌واره علمی مطرح نموده است، ابن ‌عربی است. ولیکن در این مقاله ثابت می شود که شیخ اشراق نخستین شخصی است که مبانی این نظریه را در حکمت خویش، تبیین نموده است.

در این مقاله نشان داده می‌شود که معرفت‌شناسی سهروردی همان معرفت‌شناسی ابن‌سینا است و تئوری «علم حضوری» سهروردی که نظریۀ منحصر به فرد وی محسوب می‌شود، از ابن‌سینا الهام گرفته شده است. بر این اساس جهت‌گیری مشائی- ‌مشرقی ابن‌سینا و منظر اشراقی سهروردی هر دو حافظ یک چهارچوب معرفت‌شناسی هستند، گرچه معرفت‌شناسی ویژۀ هر یک از ایشان با زبان فلسفی متفاوتی مطرح شده است. در این مقاله نشان داده می‌شود که هر دوی ایشان به سلسله مراتب معرفت به صورت زیر وفادار بوده‌اند: 1. معرفت حاصل از تعریف؛ 2. معرفت حاصل از ادراک حسی؛ 3. معرفت حاصل از مفاهیم اولیه؛ 4. معرفت حاصل از علم حضوری؛ 5. معرفت حاصل از تجربۀ مستقیم (عرفان). بر این اساس از دیدگاه هر دو فیلسوف، معرفتی که از طریق عرفان به دست می‌آید، ناب‌ترین شکل معرفت است که واضح، متمایز و بی‌واسطه و مستقیم است.

این مقاله بر اساس مبانی فلسفی و عرفانی (هستی شناسی، معرفت شناسی و انسان شناسی) شیخ اشراق و امام خمینی، در نگاه به مساله رهبری در جامعه اسلامی نگاشته شده است. سهروردی با تلفیق نظریات عرفانی و فلسفی، اندیشه‌های حکمت خسروانی، نظریات ولایت در اندیشه شیعی و مفهوم انسان کامل، "حکیم متاله" را مناسب‌ترین گزینه برای رهبری جامعه اسلامی می‌داند. امام خمینی(ره) نیز با تلفیق نظریات فقهی، فلسفی و عرفانی، اندیشه‌های کلامی در قالب بحث نبوت و امامت، مفهوم انسان کامل، مساله رهبری جامعه را در عصر غیبت بر عهده "ولی‌فقیه" می‌داند. بر این اساس سوال اصلی این نوشتار عبارت است از: تلاقی عرفان و سیاست چه تاثیری بر نگاه امام خمینی و سهروردی بر مفهوم حکمران جامعه اسلامی داشته است؟ در این راستا فرضیه چنین است که از تلاقی دو مفهوم "انسان کامل" و "قدرت" که به ترتیب دو مفهوم عرفانی و سیاسی می‌باشند مفاهیم "حکیم متاله" و "ولی‌فقیه" در اندیشه سهروردی و امام خمینی(ره) حاصل شده است. این مقاله درصدد است با روش تطبیقی- توصیفی اشتراکات و افتراقات رویکرد این دو اندیشمند را مورد واکاوی قرار دهد. یافته‌های تحقیق نشان می‌هد که مفهوم حکمران جامعه اسلامی محل تلاقی دیدگاه‌های عرفانی و سیاسی دو اندیشمند می‌باشد.

چگونگي معرفت به خداوند از مباحث و دغدغه‌هاي مهم همة مکاتب عرفاني است که با رهيافت ساير حوزه‌هاي فکري تفاوت معناداري دارد. اين معرفت عرفاني درصدد دستيابي به معرفت بي‌واسطه است که از آن با عنوان معرفت شهودي ياد مي‌کنند. از ميان عارفان و حکماي دو سنت بزرگ مسيحيت و اسلام مي‌توان ديونيسيوس و سهروردي را ياد کرد که در اين موضوع نظرات مشترکي دارند. ايشان بر ذومراتب بودن شناخت خدا باور دارند و مراتب آن را با توجه به قرب و بعد انسان مي‌سنجند. نخستين گام در معرفت خداوند، مرتبة ايجاب است که همان شناخت و راهيابي به خداوند از طريق معرفت عقلاني (الهيات ايجابي) است؛ و در مرتبة بعد، سلبِ هرگونه نقص از خداوند (الهيات سلبي) است. مراتب معرفت خدا در آثار سهروردي و ديونيسيوس به‌واسطة نور، با مراتب هستي، انسان و فرشتگان مرتبط مي‌شود. سهروردي و ديونيسيوس معتقدند که ميزان قرب و بعد اشيا و انسان‌ها نسبت‌به تابش انوار الهي، به قابليتِ قابل بستگی دارد. ديونيسيوس مرتبة سلبِ سلب و رسيدن به مرتبه‌اي را که از آن با عنوان ظلمت الهي ياد مي‌کند، بالاترين سطح معرفتي مي‌داند. درواقع اين ظلمت، حاصل روشني و وفور نوري است که راه ديدن و ادراک را بر چشم و عقل انسان مي‌بندد تا اينکه به تاريکي وراي عقل وارد شود؛ جايي که به‌قول سهروردي، معرفت در معروف گم شود.

هدف این مقاله، نشان دادن نگاه تاویلی سهروردی به روایات، عناصر و مولفه های اثر حماسی بزرگ ایران یعنی شاهنامه فردوسی است. مقاله به دو بخش تقسیم می شود: در بخش نخست بنیان های متفاوت تاویل در نزد فردوسی و سهروردی بررسی می شود. در این بخش همچنین نشان داده می شود که اسطوره و حماسه چگونه در اندیشه فردوسی و در پرتو اصول و قواعدی که او برای فهم و تاویل آن ها به دست می دهد، به مثابه اموری معقول و خردپذیر جلوه می کنند؛ حال آنکه در نزد سهرودی آنچه مهم است نه به دست دادن تفسیر و تبیینی معقول از حماسه و اسطوره، بلکه فهم آن ها به مثابه رمزها و نمادهایی است که در پرتو نوعی تجربه زیسته عرفانی و باطنی فهم و تفسیر می شوند. در بخش دوم هم با واشکافی تحلیلی عناصر حماسی و اسطوره ای شاهنامه - که در رسایل عرفانی سهروردی به رمزهای عرفانی و گنوسی بدل می شوند - دگردیسی اسطوره و حماسه به عرفان یا گذر از حماسه تاریخی - ملی به حماسه معنوی مورد تامل و مداقه قرار می گیرد.

حدوث یا قِدم نفس از جمله مسائل مهم دانش نفس‌شناسی است که از دیرباز محل توجه فلاسفه بوده است. سهروردی بر پایه اصول و مبانی فکری خویش، نفس را حادث می‌داند؛ او معتقد است نفس هم‌زمان با حدوث بدن مادی در قالب مجرد حادث می‌شود. اما شارحان اندیشه وی از جمله ابن‌کمّونه، عقیده او را نپذیرفته و گاه دلایل وی را ناکافی و ناتمام دانسته‌اند.‌ ابن‌کمّونه ضمن ضعیف‌شمردن اقوال دیگران بر حدوث نفس، برهانی را ابداع کرده و در مقام اثبات قِدم و ازلیّت نفس، بَرآمده است. این مقاله با رویکرد توصیفی‌تحلیلی و مقایسه آرای هر دو فیلسوف در نظر دارد زاویه‌ای از زوایای این بحث را روشن کند و اختلاف ساختاری و مَشی این دو فیلسوف را به تصویر کشد. همچُنین، از سوی دیگر در صدد است با نگاهی اشراقی از مبانی فلسفی سهروردی، آرای او را تفسیر کرده و نشان دهد که نفوس انسانی پیش از دنیا در ناحیه علت و رب‌النوع خویش به نحو کلی و جمعی وجود داشتند و سپس در این عالم به نحو جزئی و شخصی حادث شدند.