جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از دیر باز سنّت ردیّه نویسی بر منحرفین در میان شاگردان مکتب اهل بیت(ع) به تأسی از آل الله(ع) رواج داشته و در این مقام کتاب‏های فراوانی تألیف شده است که برخی از آنها به صورت مستقل نوشته شده و برخی دیگر به مناسبتی در میان کتابی دیگر جای گرفته است، از جمله عالمان بیدار و بی‏بدیل که انصافا در هر علمی وارد شده است سرآمد اقران و گذشتگان شده است و به اعتراف اعاظم علمای ابرار از اسطوانه‏ های تقوی و مجسّمۀ عدالت یگانۀ عرصۀ فقاهت است، مرحوم علامۀ ربّانی احمد اردبیلی معروف به مقدس اردبیلی(ره) می‏باشد. این عالم جلیل القدر با تألیف کتاب «حدیقةالشیعه» ضربات مهلکی را بر فلسفه و تصوّف وارد ساخت و از آنجا که مبتدعه و منحرفین جوابی بر سخنان مقدس نداشتند با یکدیگر هم صدا شده و به انکار انتساب کتاب به آن عالی مقام(قدس سره) پرداختند به گمان اینکه ساحت ناپاک خود را پاک کنند؛ در این نوشتار به صورت اختصار و با استعانت از قرائن و شواهد بسیار انتساب کتاب به مرحوم مقدس اردبیلی(قدس سره) ثابت شده است.

سخت‌گیری‌های حلقه فکری محقق اردبیلی در پذیرش روایات منجبر به آشکارشدن نقاط ضعف این الگوی اعتبارسنجی روایات شد و در نتیجه انتقاداتی نسبت به الگوی پذیرش روایات در مکتب حله شکل گرفت و این امر زمینه را برای بحران علمی و ارائه الگوهای جدید فکری در مواجهه با سنت فراهم کرد. در این میان برخی همچون ملاعبدالله شوشتری و میرزامحمد استرآبادی بازگشت به سیره متقدمان را پیشنهاد دادند، البته اولی رویکرد متکلمان متقدم (شیخ مفید و سیدمرتضی) را پذیرفت و دیگری رویکرد محدثان متقدم (کلینی و صدوق) را. طیفی دیگر نیز که در رأس آن‌ها شیخ بهایی و میرداماد حضور داشتند، با تعلق خاطر به مکتب حله، به جای تغییر در مبانی بنیادین خود، سعی کردند تا در درون مکتب حلّه اصلاحاتی را ایجاد کند و توسعه‌ای را در پذیرش روایات قائل شوند. در اواسط سده یازدهم نیز گروهی از مجتهدان از جمله محمدبن‌حسن بن زین‌الدین، فاضل تونی و محقق سبزواری بعد از نگارش «الفوائد المدنیه»، متأثر از این اثر، اجتهادی اخبارگرا را پیشه کردند. اما از میان تمامی این الگوهای ارائه شده در مواجهه با سنت، الگوی میرزامحمد استرآبادی توسط شاگردش محمدامین استرآبادی در قالب «الفوائد المدنیه» تئوریزه شد و توانست در میان جامعه علمی امامیه مقبولیتی عام پیدا کند و اخباری‌گری به مدت دو قرن بر حیات فکری امامیه مسلط شود.

مساله امامت، نخستین مسأله مورد نزاع میان مسلمانان بعد از رحلت پیامبر اکرم است. پس از شکل گیری فرق کلامی، متکلمان هر فرقه، به شکل ضمنی و یا به شکل تألیف کتاب مستقل، به جرح و تعدیل نظرات یکدیگر پرداخته اند. از کتب مهم کلام امامیه، کتاب تجرید العقائد محقق طوسی است که در آن به طرح بحث امامت پرداخته شده است. فاضل قوشچی که از متکلمان اشعری است شرح مهمی بر تجرید العقائد نگاشته و در آن بر بحث امامت، اشکالاتی وارد کرده است. پس از او مقدس اردبیلی، یکی دیگر از متکلمان امامیه به اشکالات فاضل قوشچی پاسخ می دهد و از آراء خواجه طوسی دفاع می کند. رسالت این پژوهش که از نوع کتابخانه ای و با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی است، بررسی و مقایسه آراء این دو محقق در مبحث امامت است. نتایج حاصل از بررسی این موضوع در باب امامت عامه و خاصه، پرسشی است که نگارنده به دنبال آن است. در بحث امامت عامه اولین مساله مورد نزاع، مساله دلیل وجوب امامت است که خواجه بر قاعده لطف و قوشچی بر اجماع صحابه تاکید می کند. در ادامه، بحث از لوازم امامت مطرح می شود که فاضل قوشچی اشکالاتی را به آن وارد می کند اما مقدس اردبیلی به آنها پاسخ می دهد. در بحث امامت خاصه، خواجه ابتدا به آیات و روایاتی برای اثبات امامت حضرت علی تمسک می کند، سپس به بیان فضائل حضرت علی و مطاعن خلفا می پردازد که گرچه فاضل قوشچی شبهاتی را بر آنها وارد می کند اما مقدس اردبیلی به آنها پاسخ مستدل می دهد. از مقایسه آراء این دو محقق به دست می آید که قوشچی از آراء متکلمین اشعری مذهب پیش از خود تبعیت می‌کند و همان شبهات آنان را تکرار کرده است. وی در مبحث امامت، در بسیاری از موارد، متعصبانه و به دور از انصاف، با ادله محقق طوسی برخورد می کند، ولی در مقابل، پاسخ هایی که مرحوم اردبیلی به ایشان می دهند محکم، معقول و معمولا از خود منابع اهل سنت است.

یکی از ادله اصولیون در مسیر استنباط احکام شرعی، حکم عقل می باشد.جایگاه این دلیل در مباحث اصول عملیه بسیار بارزتر از سایر موارد می باشد. چه اینکه مناط حجیت برخی از این اصول صرفاً دلیل عقلی می باشد. مانند اصل تخییر و در برخی از اصول، نظیر برائت هر جا دلیل عقل به عنوان مناط اصل برائت باشد، دلیل شرعی به عنوان ارشاد به حکم عقلی مطرح می شود. بررسی آراء محقق اردبیلی در زمنیه اصل برائت ما را به این نتیجه می رساند که ایشان تفکیک بین برائت شرعی و عقلی را پذیرفته اند و با توجه به اینکه دلیل اصلی در حجیت برائت را عقل می دانند،هر جا از اصطلاح «برائت اصلی» نام برده، مراد برائت عقلی می باشد. این پژوهش متکفل بررسی جایگاه عقل در حجیت اصل برائت بر اساس اندیشه های مرحوم محقق اردبیلی که برگرفته از آراء ایشان در دو کتاب «زبده البیان» و « مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان» است می باشد. بررسی ها ثابت می نماید که از نظر ایشان دلیل عقلی قبح عقاب بلابیان نه تنها به عنوان یک دلیل مستحکم بر ثبوت اصل برائت می باشد بلکه ریشه برخی از ادله شرعی نظیر آیات قرآنی و روایات مورد استدلال برخی اصولیون در اثبات اصل برائت نیز به همین قاعده عقلی بر می گردد و شاید بتوان آن دسته از آیات و روایات را نه به عنوان دلیل مستقل که به عنوان موید و ارشاد کننده به حکم عقل دانست

این نوشتار در صدد است در حدّ بضاعت خود، مسیر پر پیچ و خم مسألۀ پر اهمّیت حجّیت تعبّدی خبر واحد ظنّی را در تاریخ فقه شیعه بکاود و تحوّلات فکری فقهاء شیعه را در این زمینه نمایان سازد. در این راستا، نخست گزارشی از وضعیت مسألۀ مزبور در دورۀ حضور معصوم7 ارائه خواهد کرد و در ادامه، ضمن اشاره به آراء و انظار رجال برجستۀ عرصۀ فقاهت در موضوع خبر واحد و مسائل پیرامون آن، مراحل تطوّر آن را از نخستین آثار اصولی شیعه تا زمان معمار اصول نوین وحید بهبهانی دنبال خواهد کرد. این تحقیق نشانگر رویکرد متفاوت قدماء و متأخرین در قبال مسألۀ مزبور است

حدیث، گزارش‌کنندۀ سنت نبوی و ولوی است و بر پایه‏ای محکم و متین به نام سند استوار است. نقل حدیث همراه با سند مورد تأکید و توصیۀ معصومانk بوده است. یکی از طرق ارزشیابی حدیث، ارزیابی سند و راویان آن است. بدین سبب علمی به نام «علم رجال» تأسیس و ده‌ها اثر رجالی تدوین شده است. در میان کتب رجالی، کتاب جامع الرواه از موقعیت و جایگاه ویژه‏ای برخوردار بوده و دارای امتیازات مهم و سودمندی است. مؤلف اندیشور آن با مجاهدت علمی و تلاش بیست‌سالۀ خویش توانسته است تحولی درشناخت راویان و شیوۀ نقد سند به وجود آورد و روش نوینی را ابداع کند که در میان پیشینیان سابقه نداشته است. ایشان با این روش ابتکاری، توانسته است به آسیب‏شناسی اسناد روایات کتب اربعۀ حدیثی شیعه بپردازد و به نتیایج بسیار مهم و ارزشمندی درشناخت راویان و اسناد دست یابد؛ از جمله شناسایی تصحیف در نام راویان مانند تصحیف «حسین» به «حسن» و برعکس، شناسایی تصحیف در الفاظ تحدیث مانند تصحیف «عن» به «بن» و برعکس، تمییز راویان مشترک مانند تمییز «احمد بن محمد» که مشترک بین تعدادی از راویان ازجمله «احمد بن محمد بن عیسی اشعری»، «احمد بن محمد بن خالد برقی»، «احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی» است، شناخت مترادفات راوی و یکسان‌سازی عناوین متعدد مانند ثابت بن دینار، ثابت بن ابی صفیه، ابوحمزه ثمالی، الثمالی که همۀ آن‌ها یک شخص می‌باشند، شناخت تعلیق در اسناد، شناخت افتادگی در اسناد این مقاله به تبیین و توضیح منهج جدید و روش ابتکاری محقق اردبیلی و نتایج به‌دست‌آمدۀ آن می‌پردازد.

یکی از مشکلات اهل فلسفه و کلام با مکتب تفکیک، ارائه تاریخ نگاری متفاوت و البته غیر مستند از سوی آنان برای کلام و فلسفه است که طبعاً نباید از آن به سادگی گذشت.