جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر قرآن از زمان پیامبر آغاز شد، در دورۀ صحابه مورد توجه قرار گرفت و در زمان تابعین گسترده شد. با ورود جریانهای فکری به حوزۀ فرهنگ اسلامی، و گسترش نیازها، نگاه به قران کریم و تفسیر آن گونه های مختلفی پیدا کرد و از دیدگاه های مختلف مورد توجه و تفسیر قرار گرفت. یکی از این جریانهای فکری، رویکرد عرفانی به تفسیر قرآن بود. از آنجا که نگاه عارفان در بررسی هایشان کاملاً مطابق با قرآن و سنت بود، نوع نگاه آنان از آن رو که سرشار از تعابیر لطیف در بررسی آیات قرآنی است، از جایگاه رفیعی برخوردار است. در پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی، ضمن نگاه به سیر تحول روش و رویکرد در تفاسیر عرفانی بعد از ابن عربی، جایگاه ابن عربی از نظر تحولی که در رهیافت عرفانی تفاسیر، ایجاد کرده است، بررسی شده است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که رهیافت عرفانی مفسران در تفسیر قرآن، در تفاسیر عرفانی تا قرن هفتم، بیشتر مبتنی بر زهد و شریعت بود. پس از آن تحت تأثیر آرای ابن عربی و به تبعیت از او، رویکرد تأویلی به آیات قرآن بیشتر مورد توجه مفسران قرار گرفته است.

آثار ابن عربی و کتاب زوهر که هر کدام جداگانه در عرفان اسلامی و عرفان یهود به عنوان مهم ترین یا یکی از مهم ترین منابع مورد رجوع و جریان ساز شناخته می شوند ، از موسی به عنوان پیامبر دین یهود تصویری خاص خود ارائه کرده اند . زبان مشترک عرفانی ، موقعیت مشترک مکانی ، پراکنده گویی های عارفانه و روش ورود به بحث بر پایه اشارات الهامی باعث شده است تصویر ارائه شده از حضرت موسی در هردو شق منبع ، شباهت های فراوانی از جمله در موضوعات کلی و بعضا توضیحات جزئی داشته باشد . در کنار اینها افتراقاتی نیز دیده می شود که بعضا ناشی از تفاوت روایت قرآن و عهد عتیق ـ به عنوان بنائی که به صورت جداگانه ابن عربی و مؤلف زوهر مطالب خود درباره ی موسی را مبتنی بر این دو منبع ارائه کرده اند ـ درباره ی حضرت موسی است و بعضا تفاوت در نگرش به یک موضوع واحد و یا پرداختن به مسأله ای است که دیگری به آن نپرداخته است . تصویر کلی ارائه شده از موسی در این دو گونه منبع از نظر وجود عالی رتبه ی موسی در عالم خلقت و قرار گرفتن او در رتبه ی والا در بین پیامبران الهی و زندگی عارفانه و پر رمز و راز او در سوانح و مقاطع مختلف ، شباهت های زیادی به هم دارد و اختلافات بیشتر در جزئیات است تا در تصویر کلیِ ارائه شده.

چکیده:یکی از مباحث مهم و اساسی امروز جهان، انسان و نقش او در هستی است.ایده ها، تفکرات و حتی ادیان مختلف، به رغم شباهتهای کلی در دیدگاهشان که نسبت به مسائل مختلف بچشم می خورد؛ دارای اختلافات اساسی در مورد انسان و نقش او هستند که آنها و نوع زندگی آنها را از هم متمایز می کند. در این میان، آنچه بیش از همه محل اختلاف است؛ بحث انسان و هدف از وجود او در هستی است و این خود، زمینه گفتگو و البته بیش از آن، زمینه اختلاف میان دو دنیای مذهب و لامذهب یا به عبارتی، دین و جهان مدرن غرب را فراهم آورده است.در این تحقیق، عرفان اسلامی با دیدگاه محیی الدین ابن عربی و با تکیه بر شرح خوارزمی، نماینده تفکر اسلامی و دینی درباره انسان کامل، و از سوی دیگر، تفکر اومانیستی از قرن 18 به بعد، درباره حقیقت انسان و نقش او در هستیبه نمایندگی از تفکر "انسان محور" غرب، در نظر گرفته شده است. در انتهای پایان نامه، این دو تفکر از جهت راه و مسیری که هر یک برای زندگی بشر انتخاب کرده اند و نوع نگاهشان به بشر برگزیده، مورد مقایسه و تطبیق واقع شده و حاصل آن، در این تحقیق گرد آمده است.کلیدواژه ها:انسان، انسان کامل، اصالت انسانی، انسان مکلّف، انسان محق، انسان محوری، ابن عربی، خوارزمی، اومانیسم، گفتمان اومانیستی، عرفان اسلامی، تصوف اسلامی، اگزیستانسیالیسم، دین و اخلاق، انسان اخلاقی، انسان دینی، جهان مدرن، انسان غربی، خدامحوری.

بحث وحدت و وحدت وجود، یکی از مباحث مهم فلسفی و عرفانی است. هم ملاصدرا با طرح وحدت تشکیکی وجود و سپس وحدت شخصی آن، راه ویژه ای را در مسأله ی هستی شناسی پیموده است و هم ابن عربی، بنیانگذار عرفان نظری و نظریه ی وحدت وجود، در آثار خود تلاش نموده تا از وجوه مختلف ، وجود و وحدت آن را رازگشایی کند. وحدت وجود ابن عربی، اندیشه ی ملاصدرا را سخت، تحت تأثیر خود، قرار داده و در نهایت، این دو متفکر را به مشابهت های زیادی، در اندیشه، سوق داده است. ضروری است، پس از تبیین اندیشه های ابن عربی و ملاصدرا، در بحث وحدت وجود، به نتایج فلسفی و عرفانی پذیرش این نظریه، توجه گردد.در این رساله به این مهم پرداخته شده است.

ابن‌عربی و ملاصدرا را باید از متفکران تأثیرگذار در جهان اسلام و تفکر اسلامی بشمار آورد که اولی واضع عرفان نظری و دومی طراح حکمت متعالیه می‌باشد. بررسی نماد و نماد‌پردازی در منظومه‌ی فکری این دو عارف فیلسوف می‌تواند در فهم تفکر آنان کمک شایانی بکند

محورِ عمودیِ عالم و تقسیم‌بندی بالا و پایین همواره با نگاه اسطوره‌ای و فلسفی بشر آمیخته بوده است. چه‌بسا افلاطون نخستین کسی باشد که توانست با پُر رنگ کردن مرز بالا و پایین، نقش کانونی در ترسیم فلسفی عالم داشته باشد. در فضای فلسفۀ اسلامی به تَبَع سنت افلاطونی-ارسطویی آنچه قدر داشته و بر صدر نشسته «عقل» بوده است و «حس» همواره ذیل آن تعریف شده است. بنابراین سخن از «شرف حس بر عقل» در فضای فلسفۀ اسلامی و عرفان نظری، خرقِ اجماعی است که به آسانی درک نمی‌شود. ابن‌عربی با ردِّ نظرِ مشهور و طرحِ «شرف حس بر عقل» زمینه را فراهم می‌کند تا در نهایت با عبور از «وضعیت دوگانۀ حس‌وعقل» به یگانگی «حس» و تشریفِ تمام‌وکمالِ آن دست‌یازد. بهره‌گیری از زبان حسّی و محدودگرای عربی همراه با بازگشت به سرچشمه‌هایِ زبانیِ وحی در پیوند با شهود بی‌واسطۀ حسی، همراه با تقلبات قلبی، نشان از جهان تجلیات دارد که متفاوت با یافته‌های نظری است.پژوهش حاضر ابتدا به راه‌وروش ویژۀ ابن‌عربی و منطق سه‌گانه او می‌پردازد که باعث تولید سه‌گانه‌های «حق، اعیان ثابته، کون»، «حس، عقل، حس‌اصیل» و ... می‌شود. سپس به طرح «عقل» به مثابه گفتمان قالب در فضای عرفان نظری و فلسفۀ اسلامی می‌پردازد و با عبور از آن به نگرش ویژۀ ابن‌عربی به «حس» می‌رسد. ابتدا «حس» در تطبیق با «عقل» و تعقیبِ نظرِ «شرف حس بر عقل» عرضه می‌شود و سپس با عبور از این نظر، طرح جهانی یکپارچه ترسیم می‌شود. انسان در این جهان جملگی «حس» است که عین حق‌تعالی است. در این وضعیت، انسان به سکوت دعوت می‌شود، علمش با «حیرت» همراه است و حالتش «فنا»ست که از احوال «عدم» است.

ارتباط انسان و خدا مسأله‌ای است که در همه‌ی نظام‌های فلسفی و عرفانی دینی از اهمیت خاصی برخوردار است تا آنجا که می‌توان آن را از وجوه مشخص این گونه نظام‌ها‌ دانست. در این میان در عرفان اسلامی و بیش از همه در مکتب وحدت وجودی ابن‌عربی، عشق و تجلی مهم‌ترین مقوله‌هایی هستند که ارتباط حق با ماسوای خود از طریق آنها صورت می‌گیرد. چنانکه در مکتب ادویته ودانته شنکره نیز این ارتباط از طریق مایا و لیلا انجام می‌پذیرد. انسان در هر دو مکتب، نقطه محوری عالم محسوب می‌شود که در کنه وجودی خود با برهمن یا خدای متعال یکی است. ابن‌عربی انسان و به خصوص انسان کامل را به مثابه‌ی عالم صغیر و روح این عالم می‌داند و معتقد است که انسان به صورت الله آفریده شده است. در مکتب عرفانی شنکره نیز انسان، حقیقتی الهی دارد که همان آتمن است که چیزی جز برهمن نیست. در رساله پیش‌رو بعد از معرفی اجمالی مکتب عرفانی ابن‌عربی و شنکره؛ به بررسی مفهوم خدا و انسان و رابطه آن دو بر اساس کارکردهای مشابه و قرابت‌های قیاس‌پذیر پرداخته‌ایم.

دو مسئلۀ مرگ و معاد نقش انکار ناپذیری در تبیین معنا برای زندگی دارند. این مقاله با روشی تحلیلی‌تطبیقی، ضمن تحلیل مواضع ابن‌سینا و ابن‌عربی در این باره، مواضع وفاق و خلاف گفتار آنان را می‌کاود. در نگاه هر دو، زندگی این جهانی انسان بدون باور به معاد و جاودانگی و وصول به سعادت ابدی، نه هدفی معقول، نه ارزش چشمگیر و نه کارکرد قابل دفاعی دارد. گرچه هر دو بر مسائلی چون نگاه خوشبینانه به مرگ، وابستگی تام حیات پس از مرگ به زندگی این جهانی، باور به دو بعد جسمانی و روحانی معاد اتفاق نظر دارند، جدای از اینکه ابن‌سینا با روشی عقلی و ابن‌عربی با تلفیقی از دو روش شهود و نقل آیات و روایات مسئله را می‌کاوند، در مسائل دیگری چون نوع تلّقی از معاد جسمانی، تبیین تناسب دو نشئۀ وجودی انسان، بحث خلود و برخورد با مسئلۀ هراس از مرگ، با دو نگاه متفاوت از جانب این دو اندیشمند مواجهیم.

به ظاهر، دست نوشته های ابن عربی خالی از واژۀ وحدت وجود و اثبات فلسفیِ آن است، اما همواره اثبات وحدت شخصی وجود در تاریخ عرفان نظری و حکمت متعالیه زیربنایی ترین مسئله و درعین حال پُر سروصدا بوده است. شارحان ابن عربی مانند ابن ترکه و همچنین ملاصدرا به اثبات فلسفی وحدت وجود پرداخته اند. به نظر نگارنده، روح عرفان ابن عربی وحدت وجودی است، اما به شیوۀ منطق علّی- معلولی روی خوشی نشان نمی دهد. ازاین روی، تلاش شده تا برمبنای آرای ابن عربی منطق جدید سه گانه ( فردی)استخراج شود تا براساس آن بتوان بهتر وحدت وجود را تبیین کرد. به گفتۀ ابن عربی تا فردیتی نباشد، ظهوری رخ نمی دهد و احدیت در باطن یگانۀ خود می ماند. از اهداف این مقاله فرا روی از شیوه مألوف منطقی است، به طوریکه قوام فلسفه در تبیین هستی برمبنای «علّیت» است - هرچند معلول عین ربط به علت باشد- اما در نگرش عرفانی که برمبنای «تجلی» است، شایسته نیست در تحلیل ساختار هستی به علّیت فروکاسته شود، بلکه سزاوار است شیوه تبیین تغییر کند. به همین خاطر این «فردیت» که بر منطق انسان کامل استوار است، سودای آن دارد تا در تمامی مراتب وجود یعنی زبان، ذهن، گزاره و حضرت شیوۀ یگانۀ خود را نشان دهد و بین وجود حقیقی و عاریتی تفاوت بگذارد.

در کتاب حاضر، مؤلف سعی کرده است پرده‌هایی از واقعیات مندرج در بطن کشف و شهود و ماهیت و حقیقت عرفان برداشته و با تکیه‌بر آرای «ابن عربی» و «مولوی» در حد امکان و توان قدمی در جهت معرفی کشف و شهود و واقعیات آن ارائه کند. مؤلف بر آن است که با آنچه از معانی و حقایق مکشوف در وادی عرفان و یافته‌های عرفا گردآوری شده، با تکیه و تأکید سخن در دو محور و با تأمل در آراء دو عارف برجسته، ضمن بیان مسئله و تأمل در عمق معنای حقیقی آن، پرده‌هایی از حقایق عظیم مکاشفات و عرفان بردارد.