جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی روش‌های مطالعات قرآنی مستشرقان، از جدیدترین موضوعات در خورتوجه در حوزه پژوهش‌های قرآنی است. جرالد هاوتینگ، خاورپژوه معاصر بریتانیایی و ادامه‌دهنده نظریات جنجال‌برانگیز ونزبرو است که در این تحقیق، مهم‌ترین روش‌های مطالعات قرآنی وی، به‌صورت مختصر کشف، تبیین و تحلیل می‌شود. مهم‌ترین روش مطالعات قرآنی هاوتینگ، نقد تاریخی است که زیرشاخه‌های آن، نقد ادبی، نقد محتوایی و نقد منبع محسوب می‌شوند. تأثیرپذیری از اندیشه پست‌مدرنیسم و عدم نتیجه عملی اطمینان‌بخش، از برجسته‌ترین نقدهای وارد بر روش نقد تاریخی و زیرشاخه‌های آن است. روش‌های قرآن‌پژوهی هاوتینگ، متأثر از مبانی فکری و علمی رایج در غرب به‌ویژه استادش ونزبرو و نقد کتاب مقدس است. از آنجا که هاوتینگ قرآن را به‌منزله متنی بشری تلقی کرده است، روش‌های سازگار با جهان‌بینی مادی و خاص متون بشری را بر آن تحمیل کرده است

جرالد هاوتینگ قرآن‌پژوه انگلیسی، آیات مربوط به بت‌پرستی و شرک را بررسی کرده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، آرای او درباره موضوع پیش‌گفته را نقد می‌کند. از رهگذر این جستار، سه نکته محوری در دیدگاه‌های وی مشخص گردید: عدم‌‌‌صراحت واژگان عام قرآنی بر بت‌پرستی معاصران قرآن؛ عدم‌دلالت اسمای خاص قرآنی بر بت‌های آن‌ها؛ عدم-دلالت مشتقات شرک بر بت‌پرستی و یا شرک اعتقادی آنان. این سه دیدگاه، به این نحو قابل نقد هستند: استفاده قرآن از واژگان عام انتزاعی، برای بیان بت‌پرستی معاصران خود، با توجه به ارتقای سطح آشنایی آنان با مفاهیمی انتزاعی و مشترک بین همه فرهنگ‌ها در حوزه پرستش غیر خدا صورت گرفته که با توجه به قراین موجود در آیات و خارج از آیات، معلوم می‌شود که این پرستش، در قالب بت‌پرستی بوده است. اسمای خاص موجود در قرآن درباره شرک مشرکان، با شرک اعتقادی سازگاری دارند و بر اساس منابع سنتی اسلامی، این‌ها بت‌های معاصران قرآن بوده-اند؛ بیش‌تر آیات به‌کار‌رفته در قرآن در زمینه شرک، از نوع اعتقادی‌اند نه شرک عملی و مسأله شفاعت به صورت حقیقی، ارتباطی با شرک ندارد و مشرکان، شفاعت شریکان را صرفاً بهانه‌ای برای بت‌پرستی و شرک خود قرار داده بودند.

جرالد هاوتینگ، از شاگردان ونزبرو، در کتاب بت­پرستی و ظهور اسلام، محیط ظهور اسلام و قرآن را بررسی کرده و معتقد است تثبیت و تدوین قرآن را نمی­توان به دو شهر مکه و مدینه و نیز دوران حیات پیامبر (ص) محدود کرد؛ زیرا در شکل‌گیری سنت دینی‌ای بزرگ مانند اسلام نمی­توان صرفاً بر نقش یک فرد و یک محدودة زمانی کوتاه تکیه کرد؛ بلکه ظهور چنین دینی نیازمند زمانی طولانی و منطقه‌ای کاملاً وسیع است. او در کتاب خود، در‌کنار عرضة شواهد و قراین مختلف، از روش تحلیل ادبی متن قرآن نیز برای اثبات دیدگاهش استفاده کرده است؛ بدین صورت که مشرکان و ویژگی­های این گروه را در قرآن بررسی کرده و کوشیده است نشان دهد آن‌ها افرادی بت­پرست به‌معنای واقعی کلمه نبوده­اند. وی این گروه را یکتا‌پرستانی دانسته است که قرآن در گفتمانی جدلی، آنان را «مشرک» خطاب کرده است؛ بنابراین، مخاطبان قرآن را یکتا‌پرستانی دانسته است که از‌قضا، در محیط زندگی پیامبر (ص) و به‌ویژه مکه، حضوری چندان درخور توجه نداشتند. جرالد در مقدمة کتابش گفته است این نظر را که قرآن به بت­پرستان واقعی حمله کرده است، تنها می­توان در تفسیر‌های روایی از این کتاب آسمانی یافت و از آیات قرآن، چنین مطلبی برداشت نمی­شود. او معتقد است این فهم روایی که اسلام را نتیجة مجادله با بت­پرستان حجاز می­داند، اسلام را از کل سنت یکتا‌پرستی جدا می‌کند؛ زیرا همة ادیان مبتنی‌بر یکتا‌پرستی، در‌اثر مجادله با دیگر گروه‌های یکتا‌پرست شکل گرفته و سپس تکامل یافته­اند. در این مقاله، دیدگاه هاوتینگ در این کتاب را بیان و نقد کرده‌ایم.

در میان اشعار منسوب به جاهلیت، گاه اصطلاحات دینی، عبارت‌‌ها و مفاهیمی مشاهده می‌شود که با مفاهیم، تعابیر و اصطلاحات دینی قرآنی شباهت دارد. ادعای تقدم زمانی این اشعار بر قرآن کریم، عده‌ای را برآن داشته که بپندارند شعر جاهلی می‌تواند یکی از منابع قرآن تلقی شود. این نتیجه مبتنی بر احراز مشابهت تام و تمام مضامین اشعار جاهلی با قرآن از یک سو و اثبات اعتبار این اشعار از سوی دیگر است و بررسی‌های علمی در هر دو مورد خلاف آن را به دست می‌دهد. همچنین تاریخ‌گذاری بسیاری از اشعار حاکی از پیدایش آ‌ن‌ها در قرن دوم هجری بوده و اثر‌پذیری آن‌ها از فرهنگ قرآنی امری نمایان‌تر است. پی‌گیری شباهت‌ها و تعلیل و بیان چیستی این دست شباهت‌ها، بر عهدۀ این نوشتار است.