جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یورگن هابرماس، به‌عنوان شناخته‌شده‌ترین هوادار آرمان‌های روشنگری در عصر حاضر، دفاع از این آرمان‌ها، به ویژه آرمان رهایی از سلطه و سرکوب، را در گرو درانداختنِ نظریه‌ای می‌داند که مقید به زمینه‌های بومی و محلی نباشد و بتواند نوعی اخلاقِ گفتمانی را بر پایۀ بنیان‌هایی جهان‌شمول توجیه کند. او برای طرح چنین نظریه‌ای عمدتاً به مفاهیم «صدق» و «جهان‌شمولی» متوسل می‎‌شود. از سوی دیگر، او خود را در طیف متفکران پسا-متافیزیکی طبقه‌بندی می‌کند و طرح «عقلانیتِ ارتباطی»اش را از ثمرات ضد-سوبژکتیویستیِ چرخش زبانی به شمار می‌آورد. در این مقاله، می‌کوشم نشان دهم که شیوۀ استناد او به مفاهیم «صدق» و «جهان‌شمولی» با تعهدات پسا-متافیزیکیِ او و لوازم چرخش زبانی سازگار نیست.

رشد علوم تجربی و تأثیرگذاری آن بر زندگی انسانها باعث گردیده تا عده‌ای به فکر مرزبندی بین علم و غیر‌علم بیفتند. با تشکیل حلقة وین مباحث روش‌شناسی حالت رسمی پیدا کرد، منتهی اندیشمندان وابسته به این حلقه با محدود‌کردن علم به علوم تجربی و کنار گذاشتن معارف دیگر، آنها راه حصول به علم را مشاهده و آزمون فرضیه‌ها قلمداد کردند. دامنة این دیدگاه به علوم انسانی نیز کشیده شد و عده‌ای با این رویکرد به مطالعه و پژوهش در مسائل انسانی پرداختند. با آثار و افکار اندیشمندانی نظیر پوپر، کوهن و لاکاتوش حالت افراطی این دیدگاه تعدیل شد و علم تجربی از حالت تجربی محض به سوی انسانی‌شدن گام برداشت. به لحاظ روش‌شناسی می‌توان آثار هابرماس را به دو دوره تقسیم کرد، دوره اول به نقد مکتب فرانکفورت، بازسازی دیدگاه مارکس و نقد روش‌شناسی پوزیتیویسم اختصاص یافته و زمینة عمل‌گرایانه‌ای برای دورة دوم یا دورة «چرخش زبانی» که به نظریة کنش ارتباطی منتهی شد، فراهم شد. در این مقاله نویسندگان سعی دارند تا ضمن طرح و تحلیل دست‌آوردهای نظری هابرماس در دوره اول، اندیشه‌های معرفت‌شناختی او را در مورد علوم انسانی تبیین کنند.

یورگن هابرماس از جمله بزرگ‌ترین اندیشمندان و فیلسوفان معاصر به شمار می‌رود. وی برای حل مشکلات بشر امروزین چندین رشته علمی را در هم می‌آمیزد که حاصل آن نظریه خویشتن‌نگری (تأمل بر خویشتن) و نظریه کنش ارتباطی است در این راستا هابرماس اثر بزرگ و به یادماندنی خود به نام نظریه کنش ارتباطی را منتشر کرد.

استاد فلسفه دانشگاه الزهرا، در ترجمه‌ای که از کتاب «دین و عقلانیت» هابرماس انجام داده، می‌نویسد: او توسعه و رونق زندگی اجتماعی جوامع مدرن در غیاب دین و اخلاق دینی را غیرممکن می‌داند.

وقتی هابرماس در سال ۲۰۰۲(اردیبهشت ۱۳۸۱) به دعوت مرکز گفت‌گوی تمدن‌ها به ایران سفر کرد و در حضور روشنفکران و دانشجویان ایرانی به ایراد چند سخنرانی پرداخت، بارها در سخنرانی‌ها و تریبون‌های دسته‌ای از مخالفان حضور او در ایران نسبت‌هایی درباره علت حضور وی در ایران داده شد. او در این سخنرانی به تفکیک نقش دین و دولت در حوزهٔ عمومی پرداخته بود. یادداشت معصومه بهرام به جایگاه دین در اندیشه هابرماس می‌پردازد و نشان می‌دهد این تفکیک از نظر وی چه اندازه به نفع دین می‌تواند باشد. با این حال، در تأکید به اهمیت این تفکیک، او در جست و جوی این است که تداوم اهمیت دین را تضمین کند، نه این که دین را به حاشیه براند: مدارای دینی تنها در موقعی می‌تواند تضمین شود که حق آزادی دینی اعتبار قانونی پیدا کند، نه از طریق خط سیر بی ملاحظهٔ بنیان برافکنی که فرآیندهای تجدد پیش گرفته‌اند؛ جایی که همبستگی‌های دیرین مبتنی بر دین تضعیف شده و چیز دیگری نتوانسته است جایگزین آن شود.