جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله حقوق دول و ملل متمدن يا تحفه خاقانيه، نگاشته محمد‌رفيع طباطبايي تبريزي، ملقب به نظام‌العلما، اندک زماني پس از قيام مردم عليه انحصار توتون و تنباکو، يا همان واقعه رژي تأليف شده است. نويسنده در همان آغاز نوشته خويش تصريح کرده که به خلاف تمام رساله‌هاي نگاشته شده در زمان که کوشيده‌اند تا از حقوق مردم بر ذمه پادشاه سخن بگويند، اثري فراهم ساخته در باب بيان حقوق پادشاه بر گردن مردم. نخستين سخن نظام‌العلما در حقوق دول و ملل متمدن آن است که سلطان سايه خداست بر زمين و سلطنت عهدي است از سوي خداوند که بدون وجود آن انتظام دين و دنياي مردم ميسر نمي‌شود. اگر سلطان داد ورزيد مردم بايد شکر الهي به جاي آرند. اگر هم ستمکاري روا داشت، وظيفه مردم صبر و بردباري است. چنين اندرز حيرت‌آوري که به معصوم نيز نسبت داده شده، چه بسا مي‌توانست در ادوار پيشين، در انديشه اجتماعي، محلي از اعراب پيدا کند امام معلوم است که در عصر بيداري مردم و وقوف نسبي آنان بر حقوق خويش، ديگر جايي براي اعتنا نمي‌يافت. شايد به همين دليل نيز بود که نظام‌العلما ترجيح داده تا از ترجمه کامل اين سخن درگذرد. ديگر ارکان انديشه نظام‌العلما در تحفه خاقانيه نشان مي‌دهد که پس از اعتقاد وي به اصالت و مشروعيت سلطنت در عصر غيبت و اعتقاد راسخ وي به اين موضوع که سلطنت عهد الهي است در ميان بندگان، بندگان، خوف از فتنه و بروز هرج و مرج در کشور و شورش مردم با تحريک ايشان توسط مخالفان نيز عمده‌ترين دغدغه سياسي او و بنياد مهم دفاع وي از ضرورت استمرار سلطنت است. از ديگر تحفه‌هاي نظام‌العلما در رساله حقوق دول و ملل متمدن فتوايي است از سوي او مبني بر رجحان صبر بر خروج عليه سلطان. از آراي کم‌نظيري که در مباحث بعدي تحفه خاقانيه آمده است، بحثي است در مورد تفاوت عدالت شاهان و مجتهدان. او مقصود از عدالت پادشاه را پاک بودن لوح خاطر او از زنگ قصد ظلم و ستم به رعايا و زيردستان مي‌داند. اعتقاد نظام‌العلما به مشروعيت سلطنت ناصرالدين شاه، همچنين وقوف وي بر اين معني که در فلسفه سياسي شيعه، ولايت پيامبر شامل هم دو بخش ولايت ديني و سياسي است که به ائمه معصوم نيز منتقل مي‌شود، موجب مي‌گردد تا وي بکوشد اين اصل اعتقادي شيعه را با نظريه خود در مورد مشروعيت سلطنت ناصري سازگار سازد. سخنان بعدي نظام‌العلما در رساله حقوق دول و ملل متمدن، مباحثي است پيرامون سياست فاضله و دولت باطله که يکسره از مباحث سياست مدن اخلاق ناصري برگرفته است. ديگر بحث نظام‌العلما طرح اين ادعاست که مراد از سلطان جائر در زبان ائمه شيعه حکام جائر زمان خودشان بوده نه ديگر سلاطين. آخرين سخن وي نيز که در واقع مستندات اوست در باب ادعاي خدمت ناصرالدين شاه به کشور، مطلبي است با عنوان مأثر ملوکانه.

براساس مفهوم «پارادایم» کوهن که عبارت است از اصول قابل قبول علمای یک حوزه از دانش، می‌توان «پارادایم امامت» را با اصول نصب، نص، عصمت که قابل قبول علمای شیعی می‌باشد و در قالبی نخبه‌گرایانه قرار دارد، ترسیم کرد. فعالیت علمای شیعه در زمانهای مختلف در جهت حفاظت از این اصول توجیه می‌شود. اگر چه در زمانهای گوناگون به مقتضای زمان جلوه‌های گفتمانی مختلفی پیدا کرده است، ولی اصل پارادایم محفوظ باقی مانده است. در عصر مشروطیت نیز در نتیجه رشد گفتمان غربی در دوره قاجاریه و بویژه در اواخر این دوره، در چارچوب پارادایم امامت، گفتمان علمای شیعه دستخوش تحولاتی شد. با تأثیر پذیری از گفتمان غربی، دو گفتمان جدید مشروطه خواهی و مشروعه خواهی در میان علما پدید آمد، که موضوع این مقاله نشان دادن این تنوع گفتمانی در اندیشه علمای این دوران است .