جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در آغاز سده سوم هجری، میراث حدیثی کوفه به قم منتقل شد و مدرسه‌ای در شهر قم شکل گرفت که علی‌رغم تمرکز بر حدیث، به عنوان بزرگ‌ترین مرکز نشر حدیث شناخته می‌شد. این مدرسه با دارا بودن ویژگی‌های کلامی، در یک زنجیره مستمر از اندیشمندان و صاحبان آثار، نقش مهمی در تاریخ کلام امامیه ایفا کرد و مدرسه‌ای کلامی را به وجود آورد. مدرسه قم، در روش و شیوه کلامی، ادامه‌دهنده جریان محدثْ متکلمان کوفه بود. با اینکه در این مدرسه راویان متعددی فعالیت داشتند، نظام معرفتی قمی‌ها به شکلی منظم در چهار کتاب تألیفی «المحاسن» برقی، «بصائرالدرجات» صفار، «الکافی» کلینی و «التوحید» صدوق قابل ردگیری است. استفاده از عقل با رویکرد وحیانی توسط برقی، نص‌گرایی صفار، عقل‌محوری و تأکید بر قرآن توسط کلینی، و بهره‌گیری محتاطانه از عقل توسط شیخ صدوق را می‌توان از نتایج مدرسه کلامی قم دانست. بر این اساس، احمد برقی بر این باور است که مهمترین ویژگی هر فرد در زندگی، عقل و دین اوست که سایر ویژگی‌ها نیز در پی آن می‌آید. او تأکید می‌کند که برجسته‌ترین نیروی در وجود انسان، نیروی عقل است؛ چرا که حیا و دین پس از آن قرار می‌گیرند. در نگاه صفار، از حدیث ثقلین و سایر احادیث می‌توان نتیجه گرفت که قرآن ثقل اکبر و اهل‌بیت ثقل اصغر هستند و این دو تا روز قیامت از یکدیگر جدا نمی‌شوند. شناخت کامل و معرفت حقیقی به سراسر قرآن، به ویژه بطون آن، تنها در اختیار اهل‌بیت است. بر اساس دیدگاه صفّار، قرآن به همراه تفسیر امام به‌عنوان منبع معرفت شناخته می‌شود. در گزارش‌های او، اهل‌بیت به‌عنوان رفع‌کنندگان اختلافات معرفی شده‌اند. از منظر شیخ کلینی، عقل به تنهایی نمی‌تواند راهگشای بشر باشد و باید تحت هدایت علم الهی، وحی و نقل قرار گیرد تا بتواند با تفکر صحیح و راهبردهای درست، انسان را به مقصد هدایت کند. کلینی معتقد است که خداوند همه نیازهای بشری را در قرآن نازل کرده و هیچ چیزی را فروگذار نکرده است. همچنین، هیچ حلال یا حرامی نیست که خداوند مرز و حدود آن را در قرآن مشخص نکرده باشد. او باور دارد که هیچ اختلافی در جهان نیست، مگر اینکه راه‌حل آن در قرآن آمده است، اما عقول انسانی به تنهایی قادر به درک کامل این راه‌حل‌ها نیستندبر اساس دیدگاه شیخ صدوق، وی عقل را به‌عنوان یک منبع مستقل برای معرفت و شناخت می‌پذیرد، اما با توجه به روایات منقول از اهل‌بیت (علیهم‌السلام) که درباره ممنوعیت ورود غیرمتخصصان به عرصه علم کلام آمده است، با ورود افراد غیرمتخصص به این علم مخالفت می‌کند. بنابراین، بدون وجود غلو یا مخالفت، می‌توان بیان کرد که به‌کارگیری عقل در دیدگاه‌ها متنوع است. آنچه در مدرسه کلامی قم مطرح می‌شود، عقل تعاملی است. در این مدرسه، همه افراد بر استفاده از عقل به‌عنوان سومین منبع و کتاب و سنت به‌عنوان اولین و دومین منبع استنباط احکام و معارف اسلامی توافق دارند.

این پژوهش با عبور از روش‌های سنتی شرح احادیث، با رویکردی نظام‌مند به گونه شناسی روایات ناظر بر افعال معصوم(ع) در کتاب الکافی روی آورد تا افعال معصوم(ع) را در قالب الگوهای رفتاری ایشان، در سه حوزه گونه شناسی القائی (خطبه‌ها، نامه‌ها و مناسک دینی)، گونه شناسی تاریخی (تعاملات، کنش و واکنش به وقایع سیاسی-نظامی و بحران‌ها و مسائل جامعه) و گونه شناسی زبان بدن (رفتارهای غیرکلامی) احصاء و طبقه‌بندی کند. هدف اصلی، نه‌تنها کشف سازوکارهایی است که معصومین(ع) از طریق آن‌ها، آموزه‌های دینی را در قالب الگوهای عملی به جامعه منتقل می‌کردند، بلکه نشان می‌دهد که گسست میان نظر و عمل در مطالعات حدیثی را با تحلیل افعال معصومین(ع) و تطبیق و تعمیم آن، می‌توان جبران کرد که خود نشان از انعطاف فقه شیعی و پویایی آن است