جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار در ابتدا تفاوت‏هاى میان شعر (ادبیات) و تاریخ را بررسى مى‏کند؛ در شعر، همه چیز به احتمال ختم مى‏شود، اما تاریخ مجبور است به هر امر ممکنى توجه کند. اما با نگاهى دقیق‏تر، مرزبندى بین تاریخ و شعر در هم مى‏ریزد. در ادامه این نکته مطرح مى‏شود که با ظهور «نو تاریخى‏گرى آمریکایى» بار دیگر به سبک تاریخ‏نگارى هرودوت توجه شده است. نویسنده سپس به ماهیت تبیین تاریخى مى‏پردازد و با اشاره به تفاوت امر تاریخى و امر علمى توضیح مى‏دهد که امر علمى حاصل مشاهده و مبتنى بر رابطه علت و معلولى است و قابل پیش‏بینى و تکرارپذیر است. اما امر تاریخى مبتنى بر رابطه علت و معلولى قابل پیش بینى و تکرارپذیر نیست. ساخته‏هاى فرهنگى و تاریخى یک بار براى همیشه تولید شده‏اند اما تفسیر آنها به یک بار محدود نمى‏شود. یکه بودن واقعه تاریخى و اثر هنرى آنها را به یک زمان خاص گره مى‏زند، اما راه را براى نوعى تبیین باز مى‏کند که در طول زمان تغییر مى‏کند.

فوكو بر اين باور است كه انسان غربي در عصر مدرن تبديل به سوژه منقاد شده ‌است. وي براي يافتن سازوكارهاي شكل‌گيري اين سوژه منقاد به سراغ سه شيوه ابژه‌سازي مي‌رود. بر طبق تحليل فوكو، انسان‌ها از طريق سه شيوه ابژه‌سازي، تبديل به سوژه منقاد مي‌شوند. آنچه ما در اين مقاله به آن مي‌پردازيم، تنها دومين شيوه ابژه‌سازي انسان است كه مربوط به كردارهاي تقسيم‌گر مي‌شود. ما قصد داريم نقش اين كردارها را در چگونگي شكل‌گيري سوژه منقاد بررسي نماييم. در اين راستا پس از مقدمه‌اي كوتاه، در بخش اول مقاله، منظور فوكو از كردارهاي تقسيم‌گر توضيح داده مي‌شود و سپس در بخش‌هاي دوم و سوم، دو نمونه از مثال‌هاي فوكو از كردارهاي تقسيم‌گر و نقش آنها در چگونگي شكل‌گيري سوژه منقاد به تفصيل تشريح مي‌گردد. كردارهاي تقسيم‌گر مجنون/ عاقل در بخش دوم با تمركز بر نهاد تيمارستان و كردارهاي تقسيم‌گر بزهكار/ بهنجار در بخش سوم با تمركز بر نهاد زندان بيان مي‌شود.

ابن ­حبیب­ نیشابوری در کتاب خویش – که ذیل ادبیات صوفیانه دسته ­بندی می­شود- اقسام معانی جنون را برمی ­شمرد؛ در این طبقه­ بندی، هرگز جنون، بیماری پنداشته نمی­ شود و نقطۀ مقابل خردمندی نیست. دیوانه کسی است که سبکی متفاوت از زندگی همگانی را برمی­گزیند و هنجارهای رسمی را زیرِ پا می­نهد. بدین­ترتیب، دیوانه همچون نقاد اجتماعی-سیاسی بازنمایی می­شود. دیوانگی، زبان حاشیه ­نشینان و مطرودان است. از این­ روست که همواره شکل طنز و هجو به خود می­گیرد و سلسله مراتب معرفتی-اخلاقی را باژگونه می­سازد. فوکو نیز گفتمان روانپزشکی که تحت کردارهای شکاف­ انداز، دوقطبیِ «عقل-جنون» را برمی­ سازد و کردار اندیشیدن به شیوۀ متفاوت را منتفی می­ سازد، به نقد می­ کشد. از دید فوکو، روانپزشکی ابزار کنترل اجتماعی و حذف سوژه ­های تکین است. این رهیافت، نگاه فوکو را به فهم ابن­ حبیب نیشابوری از جنون نزدیک می­کند. البته برخلاف ابن­ حبیب نیشابوری، فوکو از هرگونه تفسیر رمانتیک یا ذات­گرایانه از یک باطن معصومانه امتناع می­ورزد. فوکو، هرگونه بازگشت به گفتمان ­های پیشامدرن را همچون رهیافتی ارتجاعی نفی می­کند. او به مفهوم جنون توجه می­نماید از این حیث که شکلی از سیاست­ ورزیِ غیررسمی را ممکن می­کند: نوعی اِعمال قدرت از پایین به بالا، فراروی از کردارهای تقسیم­ کننده. به عبارتی دیگر: فراسوی نیک-بد یا صدق-کذب. اما ابن حبیب نیشابوری، در چارچوب گفتمان صوفیانه، از زبان شیدایان یک گفتمان هژمونیک علیه گفتمان فلسفی می­سازد. مقالۀ حاضر با مقایسۀ دیدگاه ابن حبیب ­نیشابوری با فوکو می­کوشد از شباهت­های ظاهری به تفاوت­های گفتمانی برسد.

توماس لمکه در کتاب «نقدی بر خرد سیاسی» به طرح و نقد و بررسي موضوعات مختلف در آثار فوکو پرداخته و در سه بخش اصلي طبيعت‌شناسي قدرت، طرز تفكر حكومت و سياست و اخلاق آنها را مورد بررسي قرار داده‌ است. اين اثر به بررسي «تحليل قدرتِ» ميشل ‌فوكو، فيلسوف و تاريخ‌پژوه فرانسوي مي‌پردازد. اين تحقيق نه فقط كاستي‌هاي نظری سوژه و نقص ساختار نظري مباحث تحقيقات گذشته‌ «فیزیک خُرد قدرت» را تصحيح مي‌كند، بلكه بيانگر حلقة رابطي ميان »تبارشناسي دولت مدرن» و «تبارشناسي سوژه‌گی مدرن» می‌باشد. اين تحقيق به سه فصل تقسيم شده ‌است: در فصل اول «فیزیک خُرد قدرت» و «تبارشناسي» تحليل‌ قدرت معرفي شده ‌است. فوكو از دهه شصت در پروژه ديرينه‌شناسي دانش به قوانين ساخت دروني گفتمان تمركز داشته و پرسش چگونگي تحول آن را به وسيلة عوامل سياسي، اجتماعي و اقتصادي به‌طور گسترده‌ و جداگانه بررسي كرده ‌است؛ بر اين اساس تحقيقات بعد از ورود به درس گفتارهايي در كالج فرانسه موضوع «نظام گفتمان» را بررسي كرده‌اند. رابطه جریان‌های قدرت و شکل‌های دانش در كانون توجهات نظري او قرار مي‌گيرند. در هر صورت فوكو در مراحل اولية تحليل قدرت، بيش از همه به شکل‌های قدرت توجه كرده‌ است از جمله ممانعت، اجبار، ظلم، ممنوعيت و غيره كه آنها را منفي توصيف كرده. فوكو كمبودهاي وجوه تحليلي را در چالش‌هاي سياسي و اجتماعي بعد از ماه‌ مي‌ 1968 شناخت. نظارت و مجازات ـ محصول دل مشغولي نظري او با سيستم مجازات ـ بر خصوصيت «فناوری» و «راهبردي» روابط قدرت تأكيد مي‌كند و طرح و رویکرد حقوقي و منفي قدرت را از طريق راه‌برد مثبتي جايگزين مي‌كند. موضوع ممتاز آنها يعني «فیزیک قدرت»، ساخت نظام‌ يافتة جسم افراد را شامل مي‌شود و مدل معرفي‌شده تشريحي آنها، جنگ‌ها، نبردها، كشتارها و تصرف‌ها را مي‌سازد. حُسن اين روش روشمند در اين است كه نقاط ضعف‌ روش‌هاي سنتي سياسي را مشخص مي‌كند كه سياست را قبل از هر چيز از منظر حقوقي مطرح مي‌كنند. با اين وصف، از اين شكل تحليل «جنگ‌جويانه» دو مسئله مهم نتیجه مي‌شود كه در نهايت به مسئله «فرضيه نيچه» منتهي مي‌شوند. پرسش اول به رابطه توضيح داده نشدة فیزیک خرد و كلان قدرت و نظام فردي و كنترل اجتماعي مي‌پردازد. دومين پرسش با درك تحليل‌يافته روابط ميان سوژه گی و قدرت سر و كار دارد. در‌حالي‌كه افراد بيش از همه تحت ديدگاه جهت‌گيري نظام‌يافته‌اي تحليل مي‌شوند، به نظر مي‌رسد براي آن‌ها امكان اساسي راه‌برد مقاومت هم مورد سؤال قرار ‌گيرد. در فصل دوم (طرز تفکر دولت) فکر و طرح حكومت به‌عنوان پاسخي به دو مسئله مطرح شده معرفي مي‌شود. در‌حالي‌ كه مفهوم «بيو ـ قدرت» زمينه تحليل درباره بُعد نظام جمعيت را مي‌گستراند كه به نظام ساختمان بدني افراد نزديك مي‌شود، مسئله حكومت يك قدم فراتر رفته و نه تنها زمينه تحليل را بزرگ مي‌كند، بلكه شكل فکر اصلی آن را نيز تغيير مي‌دهد؛ به اين ترتيب كه قدرت را هم در مدل حقوقي و هم در مدل راه‌بردي به مثابه «رهبري» تعريف مي‌كند. درعين‌ حال قدرت انضباطي امتيازات سياسي و نظري خود را از دست مي‌دهد: اين نوع قدرت، فناوری‌هاي حكومتي را رده‌بندي كرده و تنها شكلي از قدرت تحت نفوذ ديگران را مي‌سازد. فوكو با مبدأ قرار دادنِ مسئله حكومت در تحقيقات بعديِ خود، آن را به نحوي تغيير مي‌دهد كه بتواند تا حد ممكن در آن به مسائل سياسي ـ نظري طرح‌ريزي ‌شده پاسخ‌ دهد. او از طرفي «تبارشناسي‌ دولت‌مدرن» را بررسي مي‌كند كه در مركز آن، تحول عقلانيت سياسي مدرن مورد ملاحظه قرار مي‌گيرد و از طرف ديگر به كنكاش در امر «تبارشناسي ‌سوژه مدرن» می‌پردازد كه شرايط ساخت تجارب «غربي» از سوژه گی را دنبال مي‌كند و اينها همه در حالي است‌ كه اين تصميم، موضوع «تاريخ جنسيت» را مي‌سازد و در كانون درس‌گفتارهاي 79/1978 كالج فرانسه قرار دارد. فوكو ابتدا در درس‌گفتارهايش درباره «تبارشناسي دولت مدرن»، سياق تشكيل احتمالي عقل سياسي مدرنِ روحانيت مسيحي را بررسي مي‌كند. تز تاريخي او از اين قرار است كه از اوايل عصر جديد در ميان مسيحيت فنون رهبري، به دليل فرقه‌های مذهبي و تمركز سياسي، گسترش و تحول‌ يافته و دنيايي‌شدن را تجربه كرده‌اند. «عقلانيت دولت» و «پليس» طبق اين مدل تفسيرشده پاسخ‌هاي دقيقي را به سؤال مربوط به موضوع و اهداف حكومت داده‌اند. آنها عقلانيتي از حكومت را معرفي كردند كه ديگر كمتر از روي مذهب، بلكه حتي از روي سياست حكم ‌‌مي‌كند و صرفاً بر رشد توان دولت تكيه مي‌كند. بعد از فوكو جایز بودن اين سلطه سياسي در قرن هجدهم به‌طور فزايند‌ه‌اي مورد سؤال قرار گرفت. به جاي حكومت قديم كه دولت را از درون خود تشكيل مي‌داد، طرز تفكر دولت ليبرالي كه خِرَد سياسي را به رفتار اقتصادي ـ عقلاني افراد با حداكثر منافع موظف مي‌كرد، وارد صحنه شد. همراه با ظهور پرسش اجتماعي در قرن نوزدهم، عقلانيت ليبرال تغييرات مؤثر و عميقي را تجربه ‌كرد. تحقيقات دانشجويان و همكاران فوكو از جمله ژاك دُنسلو، فرانسوا اِوالد، جيوانا پروکاچي و روبِرت كَستِل نشان ‌مي‌دهند كه چگونه نگرش برنامه‌هاي ليبرال نظام اجتماعي بيشتر و بيشتر در طرح «جامعه امنيتي» جاي‌ مي‌گيرد كه خرد اقتصادي را از طريق عناصر «عقلانيت اجتماعي» تكميل مي‌کرد. موضوع آخرين قسمت از بخش دوم مطالعه فوكو از محققان نئوليبرال است. وي به‌ویژه در تحقيقات مكتب شيكاگو، از طريق نقد دولت اجتماعي، تلاشی را برای تحول عقلانيت حكومت جديدي مشاهده مي‌کند كه بر گسترش شكل اقتصادي جامعه تأكيد مي‌كند. در فصل سوم «سياست و علم اخلاق»، «تبارشناسي سوژه مدرنِ» فوكو، تحت منظر حكومت به مثابه رهبري خود، بررسي مي‌شود. در «تاريخ جنسيت» فوكو تفاوت اشكال‌ متفاوت سوژه‌گی را از يونان عهد باستان تا اوايل مسيحيت به مثابه تجربه اخلاقي جنسيت تحليل‌ مي‌كند. اما توجه روش‌شناختي و سياسي خود را بر ادعاي غيرنقادانه‌اي بر ایده فکر طرح اصلی «خود رهبري سنتي» تمركز نمي‌دهد، بلكه «علم اخلاق» را به‌عنوان «هدايتگر زندگي» تعريف مي‌كند. در واقع در كانون اين تحقيقات از يك طرف پرسش‌هايي بر طبق رابطه ميان سوژه گی و قدرت و از طرف ديگر بر طبق رابطه قدرت و حقيقت مطرح است. سرانجام فوكو موفق مي‌شود به وسيلة مفهوم حكومت مواردي از سوژه‌گی و ديدگاه‌هايي از مقاومت را به‌طور عمده و مشخص‌تر از تحقيقات قبلي‌اش درك كند. اين مهم، از طريق معرفي مفهوم جديدي از (فناوری خود، رويه‌های آزادي و غيره) و تمايز ميان قدرت و حاکمیت ميسر مي‌شود. از آن جايي که ويژگي تكنيك‌هاي رهبري مسيحي در به هم ‌پيوستن توليد و «حقيقت» قرار داشته است. بر اين ‌اساس«سياست حقيقتِ» فوكو عليه شكل‌هاي مدرن سوژه‌گی وارد صحنه مي‌شود كه بر پايه نگرش «سوژه‌گی حقيقي» بنا مي‌شوند. اين حركت انفصالي از طريق ويژگي روشمند «تاريخ حقيقت»، امكان‌پذير مي‌شود كه تاريخيت و (به این‌ترتيب ممکن و اختيار) هرگونه حقيقت ـ جبر جهانشمول و ضروري را نشان مي‌دهد و ما به فرمانبري بدون‌ وقفه از آنها دعوت شده‌ايم.

فیلسوفان بدکردار کتابی است که دو نویسنده انگلیسی به نام نایجل راجرز و مل تامپسون در سال ۲۰۰۴ نوشتند و توسط انتشارات پیتر اوون در انگلستان منتشر شد. به گفته راجرز، نگارش این کتاب ریشه در گفتگوهایی داشت که او و مل تامپسون در حوالی سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۰۱ داشتند. در سال ۱۳۹۳ ترجمه فارسی این کتاب به وسیله انتشارات امیر کبیر و با ترجمه احسان شاه قاسمی در ایران منتشر شد. هشت فیلسوف غربی یعنی ژان ژاک روسو، آرتور شوپنهاور، فردریش نیچه، برتراند راسل، لودویگ ویتگنشتاین، مارتین هایدگر، ژان پل سارتر و میشل فوکو در این کتاب هشت فصل را به خود اختصاص داده‌اند. نویسندگان با آوردن شواهدی از زندگی شخصی این افراد، تلاش کرده‌اند نشان دهند که فلسفه آنها واکنشی به مسائل و مشکلات در زندگی شخصی آنها بوده است. از آنجا که این کتاب تناقض‌های بزرگی در رفتار و گفتار بزرگ‌ترین فیلسوفان را برجسته می‌کند.، مخالفت‌ها و موافقت‌های زیادی را در فضای آکادمیک جهانی برانگیخته است.