جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اومانیسم یا انسان‌گرایی مدرن یکی از مکاتبی است که انسان را محور همه چیز قرار می‌دهد و اصالت را به اراده و خواست او متعلق می‌داند. از دیدگاه امام موسی صدر، این مکتب مانع نقش‌آفرینی مؤثر دین در جهان امروز شده است. به سبب اهمیت این موضوع، هدف از این پژوهش، که با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و انتقادی انجام شد، نقد مبانی این مکتب با توجه به آثار و آرای امام موسی صدر بود تا به این پرسش پاسخ دهد که انسان‌گرایی نوین چگونه مانع نقش‌آفرینی دین در زندگی فردی و اجتماعی می‌شود. یافته‌ها و نتایج نشان داد دین امروزه بر اساس فلسفة عینیت‌گرایی، به‌ویژه در غرب، یک اُبژه (متعلق شناسایی) تلقی می‌شود که تجربة حسی را مقدم بر شناخت ذهنی می‌داند و مفاهیم را مستقل از عواطف و سلایق محسوب می‌کند. بنابراین، دین در زندگی انسان غربی تجلی و نمود ندارد؛ مانند اومانیسم، که با خودمحوری همه چیز را بر اساس منافع شخصی و حزبی تفسیر می‌کند و از خدامحوری و دین و اخلاق فاصله می‌گیرد و باعث رشد تک‌بُعدی بشر و تبدیل حب ذات به خودپرستی و رواج دیکتاتوری و استعمار و تبعیض و سرمایه‌داری طغیانگر می‌شود. صدر، با انتقاد از این جریان، معتقد است علم و عقل بشری به‌تنهایی برای سعادتمندی دو جهان کافی نیست و باید خدامحوری و شناخت حقیقت دین و تربیت فراگیر در کنار علم و عقل مورد توجه قرار بگیرد تا موجب تکامل و سعادت فردی و اجتماعی بشر شود.

نوشتار حاضر با هدف دستیابی به مبانی انسان‌شناختی مقاومت، تلاش دارد با روشی معناشناسانه، به این پرسش پاسخ دهد که امام موسی صدر چه تبیینی از الهیات اسلامی در راستای صورت‌بندی مفهوم مقاومت ارائه داده است؟ به نظر می‌رسد ایشان تقریری انسان‌گرایانه از الهیات اسلامی به دست می‌دهد که در آن، انسان به عنوان کلمه کانونی، در نسبت با کلمات کلیدی کرامت، پیشرفت، ایمان و شهروندی میدانی را پدید می‌آورد که مقاومت در مغناطیس معنایی آن قرار می‌گیرد. ایشان با ارائه تقریری معاصر از الهیات اسلامی که در بستر جامعه‌ چندفرهنگی لبنان تکوین یافته، شبکه مفاهیمی را طراحی نموده که درآن، مقاومت را می‌توان هم بر مبنای اندیشه کلاسیک اسلامی و هم بر مبنای مفهوم جدید مقاومت، مورد مطالعه قرار داد.

تبیین تئوریک جامعه صالح و مدینه فاضله همواره یکی از دغدغه‌های اندیشمندان بوده و تلاش برای برپایی آن مهم‌ترین هدف مصلحان اجتماعی را تشکیل داده است. در این مقاله که براساس روش توصیفی – تحلیلی سامان یافته، کوشش شده است براساس نوشته‌ها و آثار برجای‌مانده از امام موسی صدر به‌عنوان یکی از مصلحان اجتماعی دین‌مدار، مؤلفه‌های مختلف جامعه صالح ترسیم شود. مؤلفه‌های الهیاتی، انسان‌شناختی، جامعه‌شناختی و اخلاقی مهم‌ترین پایه‌های تفکر اجتماعی او را تشکیل می‌دهند که برونداد آن جامعه‌ای مبتنی بر اندیشه توحیدی است که همه آحاد آن جامعه ضمن برابری در مقابل قانون به دلیل برابری در آفرینش از کرامت، آزادی، مساوات و عدالت برخوردارند که افراد را به سوی هدف مشترک متعالی و الهی رهنمون می‌سازد. جامعه به‌مثابه یک پیکر واحد در سایه حق‌مداری و وجود فضای تربیتی مناسب به پویایی همه‌جانبه اقتصادی و اجتماعی منجر خواهد شد که ازبین‌برنده رکود و بی‌عدالتی خواهد بود.

این پژوهش با هدف دستیابی به الگوی جامع تربیت دینی از منظر امام موسی صدر صورت گرفته است. پژوهش از نظر هدف، کاربردی، از نظر داده‌ها، آمیخته (کیفی ‌و ‌کمی) و از نظر روش اجرای پژوهش، از نوع اکتشافی (مرحله کیفی) و پیمایشی مقطعی (مرحله کمی) است. در روش کیفی، به تحلیل محتوای کتاب‌های ادیان در خدمت انسان (صدر، ۹۵)، برای زندگی (صدر، ۹۱)، گام‌به‌گام با ‌امام (ضاهر، ۹۶)، نای و نی (صدر، ۹۴) و مدرسه تربیتی (ادیب و همکاران، ۹۷) و درس‌گفتارها پرداخته شد و 4 بعد و 28 مؤلفه استخراج شد. در روش کمی، روایی صوری پرسشنامه محقق ساخته، مورد تأیید قرار گرفت و پایایی پرسشنامه با ضریب آلفای کرونباخ 0. 899 مورد تایید قرار گرفت. جامعه آماری شامل 305 نفر از مدیران و معلمان مدارس استان سمنان و همچنین کارشناسان موسسه امام موسی صدر است. داده‌ها با روش‌های آماری توصیفی و استنباطی (SPSS و Amos) تحلیل شد. یافته‌ها نشان داد که الگوی نهایی تربیت دینی از منظر امام موسی صدر شامل چهار بعد: اهداف (رشد شناختی، جسمی، اجتماعی، عاطفی و معنوی)، روش‌ها (استفاده نکردن از الزام و اجبار، تربیت خانوادگی، عامل بودن، امر‌به‌معروف و نهی‌از‌منکر، اقناع فکری، آماده‌سـازی فضـا، تلقین، برقراری رابطه فرد با هستی، اسوه‌سازی، تسامح، برقراری عدالت و مشارکت در مسئولیت‌بخشی)، محتوا (ایمان، عمل صالح، فطرت الهی، حقیقت‌گرایی، واقع‌گرایی و رعایت اعتدال) و ملاک‌های ارزشیابی تربیت دینی (تربیت اخلاقی، عادت به دیگر پذیری، رابطه همدلانه، انفاق و تثبیـت پیوندهـای اجتماعـی) است.

«از الهیات کلاسیک تا الهیات دیالوگی: بررسی موردیِ دین گفت‌وگویی امام موسی صدر» کانون گفت‌وگوی مؤسسۀ امام موسی‌صدر با همکاری باشگاه اندیشه سلسله درس‌گفتارهای «از الهیات کلاسیک تا الهیات دیالوگی» را با حضور دکتر رسول رسولی پور، استاد فلسفه دانشگاه خوارزمی و دین پژوه و دیالوگ پژوه برجسته در فصل تابستان برگزار می‌کند. در این درس‌گفتارها، ضمن شرح انواع تلقی از دین‌ورزی بر اساس آرای دین پژوهان برجسته معاصر، مدل جدیدی از خداباوری با عنوان الهیات دیالوگی با بررسی موردیِ دین گفت‌وگویی امام موسی صدر طراحی می‌شود. ‌ عناصر دین‌ورزی گفت‌وگویی در آثار مارتین بوبر و مجموعه ۱۲ جلدی گفتارها و مصاحبه‌ها و مقالات امام موسی‌صدر با عنوان «گام به گام با امام» مبنای این جلسات مطالعاتی خواهند بود. دکتر رسولی‌پور، در جلسه معرفی این نشست‌ها که ۲۷ خرداد برگزار شد، به شرحی از چشم انداز درس‌گفتارها و موارد قابل طرح در آنها پرداخت. او ضمن اشاره به الهی‌دانان برجسته‌ چون مارتین بوبر، یان باربور، جان پوکینگهورن و سید حسین نصر، ارائه‌ خود از کلام جدید و اندیشه نوین دینی را منبعث از آثار این دانشمندان عنوان کرد. استاد فلسفه دانشگاه خوارزمی همچنین به ۹ مدل الهیات و دین ورزی بر اساس فصل دوازدهم کتاب «دین و علم» باربور، با این عناوین اشاره کرد: «الهیات کلاسیک، دئیستی، نوتوماسی، کوانتومی، لوگوسی، کِنوتیک، تحلیل زبانی، تجسّد و پویشی» که قرار است برای رسیدن به فهم عمیق‌تری از الهیات دیالوگی در این درس‌گفتارها بر آنها تامل شود. درس‌گفتارهای «از الهیات کلاسیک تا الهیات دیالوگی» در فصل تابستان ۱۴۰۰ هر پنج‌شنبه ساعت ۷ تا ۹ صبح در باشگاه اندیشه به آدرس خیابان انقلاب اسلامی، خیابان وصال شیرازی، کوچه نایبی، پلاک ۲۳ برگزار خواهد شد. گفتنی است این جلسات در فضای باز و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی برگزار می‌شود و حضور برای همگان آزاد و رایگان است.

تحول در پوشش زن مسلمان و زمینه‌های بروز و ظهور آن در قرن اخیر رخدادی شایسته تأمل است. از آنجاکه استناد مسلمانان به قرآن و تفاسیر بدست آمده از آیات مربوط به زن و پوشش او در اجتماع در این تحول نقش به‌سزایی ایفا کرده است، برآن شدیم تا در این رساله، تفاسیر کهن و جدید را ذیل آیات حجاب مورد مطالعه قرار دهیم. آیات مهم مربوط به حجاب عبارتند از: وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی‌ جُیُوبِهِنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ ... وَ لا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِن ... (نور/31)؛ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنینَ یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ... (احزاب/ 59)؛ وَ قَرْنَ فی‌ بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّهِ الْأُولی...‌ (احزاب/ 33)؛ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاَّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ... (احزاب/53). خطاب در برخی از این آیات همسران و دختران پیامبر  و در برخی دیگر زنان مومن یا هر دو است. مفسران از سده‌های دور تا کنون به استناد این آیات کوشیده‌اند تا تعریف صحیحی از حجاب تبیین کنند. در این پژوهش، مفسر تنها به نگارندگان تفسیر ترتیبی اطلاق نمی‌شود، بلکه قرآن‌پژوهان، اندیشمندان و نویسندگان کتب و تفاسیر موضوعی که در این زمینه به تفسیر آیات پرداخته‌اند، در زمره‌ی مفسران قرآن قرار گرفته‌اند. برخی مفسران کهن قرآن که در این رساله به تبیین آرای آن‌ها پرداخته خواهد شد، عبارتند از: طبری، طبرسی، فخر رازی و ... نظر به اینکه قصد این رساله نشان دادن تحول آرای مفسران جدید است، لذا تمرکز اصلی برروی آرای مفسران جهان اسلام در حدود یکصد و پنجاه سال اخیر خواهد بود. از مفسران و قرآن‌پژوهان جدیدی که آراء و نظراتشان مورد بررسی خواهد گرفت می‌توان به طباطبایی، جوادی آملی، مطهری، بهبودی، کدیور و ترکاشوند در ایران، محمد عبده، قاسم امین، نظیره زین الدین، محمد شحرور، نصرحامد ابوزید، سید قطب، موسی صدر در جهان عرب و آمنه ودود، رفعت حسن و اسماء بارلاس در آمریکا اشاره کرد. تأکید بر این نکته ضروری است که هدف از این رساله تعیین حکم فقهی برای حجاب و پوشش نیست، بلکه این رساله در نظر دارد تا ضمن نشان دادن سیر تطور آرای تفسیری ذیل آیات مرتبط با حجاب، به بررسی تحول آرای مفسران جدید بپردازد و چیستی و چگونگی و چرایی این تحول را نشان دهد. مفسران جدید تبیینی نو از حجاب و پوشش برای زنان عرضه کرده‌اند که مفسران دوره‌های قدیم خود را در چنین موضعی قرار نداده‌اند یا دست کم کمتر به آن پرداخته‌اند. با نگاهی پدیدارشناسانه، برخی زمینه‌های بروز این تحول را می‌توان در ظهور نهضت احیای دینی، تحصیل و اشتغال زنان مسلمان، واکنش و انتقاد غرب در مواجهه با حضور زن مسلمان با پوشش در اجتماع و مسائلی از قبیل الغای برده‌داری جستجو کرد. تحولاتی از این دست سبب شد تا تفاسیر عقل‌گرایانه‌ی مفسران جدید، سمت و سویی دیگر پیدا کند.

امام موسی صدر شخصیت کاریزماتیکی است که منش‌ها و عادت‌واره‌‌های وی در میدان لبنان شکل گرفت. کنشگری صدر با توجه به دیدگاه انسان‌‌محوری و شمول‌گرایی وی که هدفش ارتقای انسانیت است، توانسته هویت انسانی را در کنش‌های اجتماعی و سیاسی او آشکار سازد؛ کنش‌هایی که موجب تحکیم روابط و پیوند همه انسان‌ها و ایجاد اعتماد در همه سطوح می‌گردد. بر این اساس است که سرمایه اجتماعی شکل می‌‌گیرد و در فرایند عمودی با ارتقا از مراحل درون‌‌گروهی، بین‌‌گروهی و برون‌‌گروهی به مرحله فراگروهی می‌‌رسد؛ مرحله‌‌ای ‌‌که همگرایی بین همه افراد، گروه‌ها و طوایف در لبنان و همه انسان‌ها در سراسر جهان بر اساس نگاه کرامتِ‌‌ ذاتی انسان‌ها را موجب می‌گردد. این نوع کنشگری است که از امام صدر مرجع اجتماعی می‌‌سازد و او را به الگویی مثبت در لبنان، جهان اسلام و جوامع بشری در جهت تألیف قلوب انسان‌ها و رفع مشکلات و بحران‌ها و رسیدن به تفاهم و تعامل و صلح جهانی تبدیل می‌کند. روش پژوهش، از نوع بنیادی و به صورت تبیینی بوده و روش گردآوری داده‌ها، کتابخانه‌ای است. ابزار گردآوری داده‌ها اسناد، کتب چاپی، منابع فارسی و غیر فارسی، آثار ترجمه، اینترنت، نرم افزار و آرشیو می‌‌باشد.

اخیراً مصاحبه‌ای از آیت‌الله آقای سیدمحمد موسوی خوئینی‌ها منتشر شده که در آن اخبار و تحلیلهایی متفاوت درباره دو تن از چهره‌های برجسته شیعی جهان معاصر اسلام یعنی امام موسی صدر و مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی بیان شده است. در بخشهایی از این مصاحبه در باره امام موسی صدر چنین آمده است: “مرحوم آقاموسی صدر، تا آنجا که رفتار ظاهری‌اش نشان می‌داد، هیچ نوعی همراهی با انقلاب نداشت. به نظرم می‌آید که اساساً در آن زمان ایشان نظرش این نبوده که نهضتی که در ایران شروع شده به یک نتیجه خاصی می‌تواند برسد … اما آقاموسی از آنجا که مسئله نهضت برایش اهمیت چندانی نداشت، این دیدار (با شاه) را انجام داد … ولی با این حال زیر بار این همکاری (برای چاپ یک مجله) نرفت شاید هم به این دلیل که با مبارزات جاری در ایران موافق نبود ….”

اصلاح گری دینی در دنیای مطالعات ادیان با نام مارتین لوتر آمیخته شده است. لوتر، کشیش خشمگین یک شهر کوچک آلمان، در بامداد یکشنبه ۳۱ اکتبر ۱۵۱۷ میلادی، کاغذی در دست با گامهای بلند به سوی کلیسای آبادی رفت، متنی که شبانه آماده کرده بود را با چند میخ به در بزرگ و چوبی کلیسا چسباند تا همه مؤمنان آن را بخوانند. او در ادعانامه خود گفته بود که هیچ بنده‌ای از دیگران به خدا نزدیکتر نیست و احدی حق ندارد خود را نماینده خداوند در روی زمین بداند. اقدام فردیِ مارتین لوتر به سرعت طنینی عظیم پیدا کرد، پایه‌های کلیسای کاتولیک را لرزاند و سرانجام به پیدایش کیشِ پروتستان انجامید که دین مسیح را یکسره دگرگون کرد و آن را به مسیری تازه انداخت و آن را برای هماهنگی با مقتضیات روزگار نو آماده ساخت.

اعتماد اجتماعی از جمله مفاهیمی است که در روابط و تعاملات انسانی نقشی حیاتی دارد و همچون روان‌کننده‌ای چرخ‌های پیوندهای اجتماعی را راحت‌تر به حرکت درمی‌آورد. بر این مبنا می‌توان گفت اعتماد، تسهیل‌کننده تعاملات اجتماعی است. پژوهش حاضر با هدف دستیابی به مفهوم اعتماد اجتماعی در منظومه فکری امام موسی صدر شکل گرفته است. در همین راستا به مطالعه آثار او که دستاورد تجربه همزیستی رهبری دینی در یک جامعۀ متشکل از مذاهب و فرقه‌های گوناگون است پرداخته و به این نتیجه رسیده است که؛ اعتماد اجتماعی در اندیشه امام موسی صدر با مؤلفه‌ «کرامت انسان» تولید، در نهاد «خانواده» آموخته و درونی شده و با مؤلفه‌های «اندیشه دینی»، «اخلاق» و «ولایت» در جامعه گسترش پیدا می‌کند. «عدالت» نیز با کارکرد خود جامعه را قابل اعتماد می‌کند و با پشتیبانی و تقویت دو مؤلفه‌ «وطن‌دوستی» و «گفت‌وگو» اعتماد در جامعه تثبیت می‌شود. در باور صدر با وجود اعتماد اجتماعی جامعه‌ای ساخته خواهد شد با کرامت، والا و محکم که در آن لیاقت‌ها و استعدادها رشد کرده و فساد و ریا نابود می‌شود.