جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان‌شناسی به‌عنوان یکی از بحث‌برانگیزترین ساحات معرفتی و معنویّتی معاصر، مورد توجّه بسیاری از مکاتب معنوی است و انسان به‌دنبال این است که چگونه و از طریق کدام مکتب می‌تواند با شناخت دقیقی از توانایی‌های مادّی و معنوی خود، به غایت مطلوب خویش -که کمال دنیوی و سعادت اخروی است-، نیل یابد. برای پاسخ در این جستار، انسان‌شناسی قرآنی محمدرضا حکیمی در مقابل انسان‌شناسی معنوی دایر به‌عنوان دو مدّعی شناخت انسان معنوی در جهان معاصر مورد بررسی تطبیقی و تحلیل گفتمانی بر اساس روش عملیاتی تحلیل گفتمان پدام[1] قرار گرفته است. نتیجه جستار آن شد که در گفتمان ثقلینی حکیمی، وجوه فرامادّی وجود انسان به عقل، روح، قلب، فطرت، اراده، اختیار و وجدان تقسیم شده است. همچنین تمامی کنش‌های مادّی و معنوی انسان بر روح و قلب وی تأثیر میگذارد و در محضر خداوند با قلب خود شناخته و حاضر شده و راه کمال دنیوی و سعادت اخروی را می‌پوید. در گفتمان دایر نیز بُعد غیرمادّی وجود انسان، روح نام دارد که می‌تواند با کسب فضایل یا رذایل به ساحات نفسانی خاصی برسد. این ساحات از پست‌ترین به بالاترین عبارتند از: منیّت، ایگو، شاهد درونی و هشیاری برتر که در مرحله آخر، انسان قدرتی خداگونه با خلق و جذب‌ می‌یابد؛ ولی از جنبه اخروی حیات انسان مغفول مانده است.

مسأله واکاوی حقیقت انسان از اساسی‌ترین تأملات فلسفی، دینی و جامعه‌شناسی است. در مکاتب عرفانی نیز شناخت ویژگی‌های انسان معنوی و راه‌های وصول وی به سعادت، در رأس امور قرار دارد. عالمان و عارفان بی‌شماری ـ چه در غرب و چه در شرق ـ به این موضوع پرداخته و به نتایج متفاوتی دست یافته‌اند. در این جستار با روش توصیفی ـ تطبیقی، به بررسی نظام اندیشگانی دو عارف بزرگ دنیا، مولانا جلال الدین محمد بلخی و وین.ولتر دایر پیرامون مسألة «انسان معنوی» پرداخته و وجوه همسان و غیرهمسان اندیشة این دو عارف تبیین می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان از آن دارد که وجوه اشتراک نظرات این دو عارف بسیار بیشتر از وجوه افتراق آن‌ها است. این امر از تأثیر فراوان دایر از آموزه‌های مولانا و نیز همسانی آبشخورها و مشارب تجربی آنان؛ یعنی عرفان حقیقی یا حقیقت عرفان حکایت دارد. از جمله اصلی‌ترین نقاط اشتراک این دو، می‌توان به مفهوم «وحدت وجود» و از مهمترین وجوه افتراق میان آن دو می‌توان به مسألة «اعتقاد به عقوبت» اشاره کرد.

عشق یکی از اصول اساسی در جهان­بینی عرفانی و از محوری­ترین آموزه­های صوفیانه است. از سویی عشق از مباحث عمده‌ی روان شناسی نیز به شمار می­رود. با توجه به تأثیر شدید وین دایر(1940- 2015م) از ایدئولوژی شاعران و نویسندگان عارف، این مقوله در آثار وی نیز از اهمیّت به سزایی برخوردار گشته و به نقطه‌ی کلیدی در اندیشه و تفکر او بدل شده است. میان دیدگاه میبدی (متوفی 480 ه.ق) و مولوی (604- 672 ه.ق) با وین دایر مشترکات زیادی از جمله: فطری بودن عشق، پاک‌بازی در راه عشق، تسلیم در برابر معشوق و ذکر مدام و... نام برد. «عشق» به خداوند گره خورده­است به­گونه‌ای که سالک جز خدا چیزی را در نظر ندارد و بدون همراهی عشق الهی هیچ کاری پیش نخواهد برد. در مقاله‌ی حاضر، با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد تطبیقی، دیدگاه میبدی پیرامون مؤلّفه­های عشق و کمال‌طلبی با نظرات وین دایر و مولوی مقایسه شده است. تحلیل آراء این سه شخصیّت نشان می‌دهد که در ساختار مردم­گرای عشق، موضوعاتی چون توجّه به مفاهیم اساسی اخلاقی انسانی، دوری از ذمایم و رذایل اخلاقی مشترک بوده است. با استناد به یافته­های این بررسی میان­رشته­ای، اندیشه‌ی شکوفا بودن عشق به اثبات می­رسد.