جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سَیّد مرتَضی (د: 436 ھ. ق.)، ملقّب به «عَلَم الهُدی» بی‌تردید یکی از چند دانشمند مکتب‌ساز و جریان‌آفرین در طول تاریخ تشیّع بوده است که در تکوین و تکامل علوم دینی مختلف در مذهب امامیّه تأثیری بسزا داشته. با وجود آثار و پژوهش‌هایی که تاکنون دربارۀ برخی از نگاشته‌ها و جوانب فکری وی منتشر شده است، همچنان کمبودهای فراوانی در این خصوص محسوس است و برای شناخت همه‌جانبه و دقیق از آثار و آراء شریف مرتضی در علوم مختلف باید تحقیقات و تدقیقات بس افزون‌تری صورت گیرد. به‌تازگی گامی بلند به منظور معرّفی نوشته‌های شریف مرتضی و دست‌نوشت‌های آنها برداشته شده است و تک‌نگاشتی شایسته و ارزنده در این زمینه انتشار یافته که در مقالۀ حاضر به برشماری برخی از وجوه اهمّیّت آن پرداخته می‌شود. کتاب کلان دوجلدیِ بازشناسی آثار و اندیشۀ شریف مرتضی در زمینۀ تاریخی آنها که به قلم دو استاد دانشور و برجستۀ مطالعات اسلامی، آقای حسن انصاری و خانم زابینه اِشمیتکه نگاشته شده است را باید مفصّل‌ترین کتابی قلمداد نمود که به زبان انگلیسی دربارۀ عالمی امامی به رشتۀ تحریر درآمده است. هدف اصلی از تألیف این اثر تدوین یک کتاب‌شناسیِ تا حدّ امکان جامع برای کتابها و رسائل شریف مرتَضی و معرّفی نسخه‌شناسانۀ مکتوبات او و نیز بررسی دست‌نوشت‌های آثار وی با رویکرد تاریخی و تبارشناسانه است. در این اثر همچنین، سیر کتابت و انتقال و تداول نوشته‌های سَیّد مرتَضی و دست‌نویس‌های آنها در ادوار مختلف مورد بحث قرار گرفته است.

این مقاله، شیوه عملی، یا به بیان علمی «روش‌شناسی علمی‌تحقیقاتی» محمدعلی امیرمعزی، شیعه‌شناس و مستشرق[i] دوره حاضر دانشگاه سوربن، را بررسی می‌کند. وی بیشتر از طریق مطالعه و تحقیق در متون و آثار کهن شیعی می‌کوشد تصویری از شیعه متقدم و سده‌های نخست پیش نهد. تصویر مطرح‌شده از تشیع از لحاظ مبنای مطالعاتی و علمی او، که تکیه و تأکید بر وقایع تاریخی دارد، در مسیری متفاوت از آنچه در نگاه استاد او، هنری کربن، شیعه‌شناس بزرگ فرانسه تجلی ‌یافته، قرار دارد. به عقیده امیرمعزی، تدوین آثار شیعی در سده نخست، بیشتر برخاسته از نگاه سیاسی عالمان شیعی، و در سده دوم و سوم هجری، نتیجه جریان باطن‌گرایی شیعیان است. لزوم تأویل و تفسیر متون مذهبی و نیز در پی مفاهیم باطنی آیات و روایات بودن، نشانی از گرایش شدید تشیع آن دوره به «اصالت باطن» در فهم مبانی دینی دارد. [i]. چه‌بسا برخی ‌نقد کنند که امیرمعزی را نباید «مستشرق» نامید. وی از درون همین جریان برخاسته و رنگ و گویش شیعی و ایرانی دارد؟! واژه «مستشرق» را به کسی اطلاق می‌کنیم که با ادبیات و سبک محققان غربی در مطالعات خویش گام برمی‌دارد. وی به این اعتبار که سال‌ها است در مغرب‌زمین اقامت دارد و خلق ‌و خوی علمی و تا حدودی شخصیتی محققی فرانسوی را به خود گرفته است، و نیز در مطالعات و پژوهش‌هایش کاملاً سبک و سیاق محققان غرب در او آشکار شده است، مستشرق به شمار می‌آید.

شیعه‌شناسی در غرب از سال­های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران رونق بیشتری گرفت و آثار زیادی در این‌باره نوشته شد. این جریان بیشتر در آثار پرفسور هانری کربن و شاگردان او از جمله دکتر محمدعلی امیرمعزی مشهود است. آثار دکتر معزی از معدود آثاری است که جنبه­های خاص و کمتر شناخته شده از تشیع را با تکیه بر متون اولیه شیعه(از قرن 4 هجری به بعد) بازسازی کرد که مورد استقبال جامعه غرب واقع شد. دیدگاه­های خاص ایشان در باب امامت عامه(جنبه­های عرفانی و امامت باطنی) و امامت خاص با موضوع مهدویت(انتظار، غیبت، رجعت و علائم ظهور) محور بحث در این نوشتار است که در برخی موارد نیاز به بررسی، تحلیل و دقت نظر دارد که به آن پرداخته شده است.

نوشتار حاضر، ترجمه مقال های از موشق آساتریان است که در مجله مطالعات اسامی از مجموعه انتشارات بریل، شماره 109 ، سال 2014 ، صص 329 - 347 به زبان انگلیسی منتشر شده است و به بررسی یکی از جدیدترین آثار محمدعلی امیرمعزی می پردازد. کتاب معنویت اسام شیعی: عقاید و اعمال، متشکل از چهارده پژوهش توسط محمدعلی امیرمعزی است که در دو دهه اخیر در مجموع هها و نشریات مختلف منتشر شد هاند. به ترتیب تاریخی، این مجموعه مقالات کل تاریخ اسام را پوشش م یدهند و توجه اصلی آ نها بر بعد باطنی و عرفانی فرقه شیعه است. رویکرد نویسنده، تاریخی و پدیدارشناسی است که با مطالعات انتقادی منابع، همراه با شناخت احساسات مذهبی و یافته ها و تجربیات عرفانی نویسندگان آ نها و شاید خوانندگان ترکیب می شود.

با گذر زمان و ظهور پیچیدگی های علمی،سیاسی و اجتماعی،نقش ادیان و مذاهب به عنوان سرفصل های اصول اعتقادی بشر،همواره مورد نقد و بررسی قرار گرفته است و نتایج این تحقیقات در حوزه ی مباحث اعتقادی تأثیرگذار می باشد و در زمینه ی مباحث سیاسی ،اجتماعی،فرهنگی و ... نیز نقش تعیین کننده خواهد داشت.در این میان مذهب شیعه به عنوان یکی از فرق اسلامی با توجه به نقش تعیین کننده ی اصول اعتقادی آن در تأثیرگذاری بر روند تحولات جهان،همواره و به خصوص در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در صدر توجهات محققان و مستشرقان قرار گرفته است.پرفسور محمدعلی امیرمعزی به عنوان یک محقق و پژوهشگر در زمینه ی مطالعات شیعی و تاریخ ادیان و مذاهب در جدیدترین کتاب خود که در سال2011 میلادی توسط موسسه اسماعیلیه به چاپ رسید از منظری پدیدارشناسانه –تاریخی گری، نشأت گرفته از تحصیلات دانشگاهی خود،عقاید و آداب و رسوم شیعه را مورد ارزیابی قرار می دهد. نویسنده در این کتاب با هوشمندی و ذکاوتی قابل تحسین، بدون آن که با سبکی القایی خواننده را تحت تأثیر خود قرار دهد با ارائه ی پیش فرضها و نتایج مدنظر خود به صورت تدریجی و بدون تکرار مکرر مدعا،خواننده را در جهت قرارگیری در اهداف مدنظر خود قرار می دهد.وی در مقدمه ی کتاب با ذکر مدعای خود،مبنی بر تأثیرپذیری اعتقادات و آداب و رسوم شیعه،از ادیان ایران باستان و روابط خویشاوندی با پیامبر(ص) که مورد تاکید قرآن می باشد و اعتقادات برخی ادیان دیگر مخاطب را با فرضیه ی مطرح شده در فصل اول کتاب ،با عنوان فرضیه ی «دین علی» آشنا می سازد ،وی در ادامه با ذکر داستان شهربانو به تحلیل چگونگی قرارگرفتن این عقیده در بین اعتقادات شیعه می پردازد و در پایان با ارائه ی مثال های دیگری،خواننده را به تحقیق در مورد آنها فرا می خواند. این رساله در جهت نقد تفکر محوری امیرمعزی،تئوری مطرح شده توسط وی را در گستره ای وسیع تر از افق دید نویسنده ی کتاب مورد ارزیابی قرار داده است.در فصل اول با عنوان کلیات،به شناسایی و تحقیق در مورد رویکرد نویسنده و تبیین اصول کلی تفکر وی و ضرورت بررسی افکار او پرداخته ایم و در فصل دوم با توجه به اهمیت موضوع،دیدگاههای امیرمعزی به تفکیک در موضوعات مختلف مورد تبیین قرار گرفته است. در فصل سوم نیز به بررسی و نقد تئوری «دین علی» با رویکردی کلامی و با توجه به دیدگاههای امیرمعزی در هر حوزه و بر اساس موضوع بندی ارائه شده در کتاب،پرداخته ایم .در فصل چهارم، احتمال تأثیرپذیری شیعه از ادیان ایران باستان و یهود در ادوار مختلف تاریخی،از پیش از اسلام تا پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و همچنین در حوزه های مختلف اعتقادی،فرهنگی و علمی مورد بررسی قرار گرفته است و درنهایت به ذکر تعدادی از مهمترین موارد تأثیرپذیری شیعه از ادیان مذکور پرداخته ایم .در فصل پنجم با نتیجه گیری از مباحث ارائه شده در سه فصل اول و قسمت پیوست شماره یک،دلایل عدم تأثیرپذیری شیعه را به صورت کلی ارائه نموده ایم.در قسمت پیوست شماره یک، با تطبیق عقاید شیعه با ادیان ایران باستان و یهود، میزان شباهت عناصر اعتقادی و آداب و رسوم شیعه با این ادیان مورد بررسی قرار گرفته است تا علاوه بر آن که میزان صحت ادعای امیرمعزی و بسیاری از مستشرقین در مورد شباهت اعتقادات شیعه به ادیان مذکورمورد ارزیابی قرار گیرد ،زمینه برای ارائه ی احتمالات بعدی به صورتی متقن تر ارائه شود.در این فصل که با شیوه ای کاملا جدید و ابتکاری صورت پذیرفته است،اعتقادات و آداب و رسوم شیعه و ادیان مورد بحث در قالب255 مورد بررسی قرار گرفته و با ارائه ی مستندات، مشخص شده است که اکثر تشابهات شیعه با این ادیان مربوط به اعتقادات و آداب و رسوم مشترک شیعه با دیگر فرق اسلامی می باشد به طوری که هرچه به اعتقادات مختص شیعه نزدیک شویم درصد تشابهات کاهش می یابد.در قسمت پایانی رساله نیز ترجمه ی فصل اول کتاب « معنویت اسلام شیعی» ارائه شده است.

ناقد دیدگاه امیرمعزی درباره عرفان شیعی، مطالعات و تحقیقات وی را عموما بر روایتی از تشیع نخستین استوار می داند که از نظر اکثریت عالمان و فقیهان رسمی تشیع به عنوان روایتی غالیانه مورد طرد قرار گرفته است. محمد علی امیر معزی از شیعه شناسان صاحب نام و استاد کرسی شیعه شناسی در مدرسه مطالعات عالی سوربن در پاریس هر چند نزد هانری کربن شاگردی کرده است و امروزه به نحوی ادامه دهنده سنت کربن در شیعه شناسی به شمار می آید ولی به نظر می رسد که بر خلاف کربن به پژوهش های تاریخی نیز کم و بیش توجه دارد. به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، مطالعات و تحقیقات امیر معزی عموما بر روایتی از تشیع نخستین استوار است که از نظر اکثریت عالمان و فقیهان رسمی تشیع به عنوان روایتی غالیانه مورد طرد قرار گرفته است. برای مثال، وی که کتاب «تشیع؛ ریشه ها و باورهای عرفانی» را نوشته، بر این باور است که قاطبه شیعیان تا زمان تشکیل آل بویه قائل به تحریف قرآن بوده اند و از آنجا که پس از تشکیل دولت نیاز به مراوده با اهل سنت داشته اند، مقداری از گفته هایشان کوتاه آمده اند و یا حداقل آن ایده ها را به پساپشت برده اند.

چکیده: این رساله پژوهشی است درباره یکی از مهم ترین و بحث انگیزترین مباحث و مسایل تاریخ عقاید و کلام اسلامی یعنی مسأله تأثیرپذیری شیعه از ادیان ایران باستان و یهود که در این راستا به نقد نظریه ی یکی از شناخته شده ترین مستشرقان حال حاضر،یعنی نظریه ی«دین علی» پرفسور محمدعلی امیرمعزی پرداخته شده است. در این رساله با اتخاذ رویکرد وجودشناسانه، مشخص خواهد شد که منشأ پیدایش شیعه را نمی توان صرفا به روابط خویشاوندی علی(ع) نسبت به پیامبر (ص) که مورد تاکید قرآن می باشد و وجود سوابق جانشینی فرزندان انبیای بنی اسرائیل نسبت داد،بلکه ریشه های تشکیل مذهب شیعه را می بایست در سفارشات مکرر پیامبر(ص) نسبت به علی(ع) جستجو نمود. همچنین در مورد تأثیر پذیری جریان شیعه در طول تاریخ از ادیان ایران باستان و یهود باید توجه داشت که عقاید شیعه نسبت به این ادیان در مؤلفه های اعتقادی مختص به خود، دارای کمترین تشابه نسبت به مؤلفه های عام اسلامی می باشد و با بررسی ادوار مختلف تاریخی و در حوزه های گوناگون علمی،فرهنگی و اعتقادی مشخص خواهد شد که به جز در مواردی که عموما مربوط به آداب و فرهنگ می باشد،نمی توان عقاید شیعه را نشأت گرفته از ادیان مذکور دانست. کلید واژه ها: شیعه،دین علی،ادیان ایران باستان،یهود،محمد علی امیرمعزی

بررسی روش مطالعاتی پژوهشگران مستشرق در حوزه دین و مذهب، نیازمند یک مطالعه دقیق علمی و تحقیقی مستقل است. پژوهش علمی در حوزه مطالعات محققان غرب در رابطه با اسلام شناسی و شیعه شناسی، علاوه بر کمک به فزونی داده های علمی و تحقیقاتی پژوهشگران شیعی، می تواند موجب دستیابی به راهکارهای جدید و دقیق تری در حوزه پژوهش های دین و مذهب شناسی گردد. چنانکه بررسی و تعمق در مطالعات مستشرقان، علاوه بر ایجاد زمینه در تحول تفسیر متون دینی، می تواند در نوع استنباط و اجتهاد مصطلح امروز در حوزه های علمیه دگرگونی ایجاد کند. البته نگرانی های ناشی از تعبیرات غیر دینی و نگاه غیر قداستی به متون مقدس نیز از نتایج غیر قابل اجتناب این سنخ مطالعات است که می تواند دغدغه محققین مذهبی را بر افروزد. هرجند که این دغدغه نباید موجب توقف جریان علمی و رشد و شکفایی ان گردد. این جستار به بررسی شیوه عملی، علمی و تحقیقاتی، یا به بیان علمی «متدولوژی علمی-تحقیقاتی» پروفسور محمد علی امیر معزی شیعه شناس و مستشرق دانشگاه سوربون می پردازد. وی بیشتر از طریق مطالعه و تحقیق در متون و آثار کهن شیعی، سعی در ارائه تصویری از شیعه متقدم و دوران سده های نخست کرده که بیشتر به جنبه های درونی و باطنی مذهب توجه دارد. البته تصویر او از تشیع به نوعی در مسیر کاملا متفاوت از آنجه در نگاه استادش، هانری کربن، شیعه شناس بزرگ فرانسوی تجلی یافته، قرار دارد. به عقیده محخمد علی امیر معزی، تدوین آثار شیعی در سده نخست، بیشتر برخاسته از نگاه سیاسی عالمان شیعی، و در سده دوم و سم هجری، نتیجه جریان باطن گرایی شیعیان است. لزوم تاویل و تفسیر متون مذهبی و نیز در پی مفاهیم باطنی آیات و روایات، نشانی از گرایش شدید تشیع ان دوره به «اصالت باطن» در فهم مبانی دینی دارد.