جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این پژوهش سعی شده است که گزارش گراهام پریست مبنی بر دو حقیقت باور بودنِ(dialetheist) هگل مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. برای دسترسی به این هدف سه مرحله ی مختلف نیاز هست: نخست آنکه بدانیم دو حقیقت باوری چیست و به چه کس دو حقیقت باور گفته می شود و این دیدگاه متوجه چه چیزها و مسائلی است، ازین رو فصل دوم را به این مسئله اختصاص داده ایم. پس از اینکه این منظور حاصل شد در بخش دوم پایان نامه به گزارشِ خوانشِ پریست از منطق و متافیزیک هگل می پردازیم و شواهد و استدلال های او را مبنی بر دوحقیقت باور خواندنِ هگل را از نظر می گذرانیم. پس از انجام این مراحل، برای دقیق تر شدن مسئله و مدعای پریست، خوانش های رقیب با ایده ی وی را گزارش می کنیم تا در حینِ گزارشِ کار آنها نقاط اختلاف و اشتراک ایشان با پریست برای مان محرز شود. در انتها با تکیه بر نقد ها و نکات سایر خوانش ها، کم و کاستی های هر خوانش برای مان مشخص شده و به این ایده دست پیدا می کنیم که هم گزارش پریست از منطق و متافیزیکِ هگل، و هم سایر گزارش ها، برای دوحقیقت باور نامیدن یا دوحقیقت باور ننامیدنِ هگل، به نظر کاملا قانع کننده نمی رسند.

در این پژوهش، که پژوهشی در حوزه ی فلسفه ی منطق است؛ بنیاد های متافیزیکی دوحقیقت انگاریِ گراهام پریست با نظر به آراء منطقی و متافیزیکی فردریش هگل(مشخصا مفهوم دیالکتیک هگل) و خوانش پریست ازآن بررسی و تحلیل خواهد شد، و در طی این فرایند، این مسئله که پریست در خوانشش از هگل چقدر بر جانب حق رفته است و در کجا مسیر نا صواب را پیموده است محرز می شود. روش برگزیده ی این پژوهش هم روش توصیفی-تحلیلی خواهد بود؛ یعنی با تحلیل داده ها و متون و استدلالات فلسفی، ادعاها و استدلالات مورد نقد و تحلیل منطقی قرار گرفته خواهد شد.

هگل در نظام فلسفه ی هنرش به طبقه بندی سه گانه هنرها پرداخته و آن را به سه دوره تقسیم کرده است، دوره نمادین یا سمبلیک، دوره کلاسیک و دوره رومانتیک . در دوره هنر نمادین ، روح این فرم را برگزیده تا از خلال آن تجلی کند اما این فرم هنوز صورت منسجم معنی را درنیافته و نمی تواند صورت نامتناهی را به درستی تجسم بخشد، از اینرو هماهنگی میان صورت و معنی، صورت نگرفته و هدف اصلی، به تجلی در نیامده است. معماری هنر شاخص این دوره است. در هنر کلاسیک، صورت و محتوا بایکدیگر در توازن کامل قرار دارند. هگل نوع کلاسیک هنر را به یونانیان منتسب میداند آنان تصور الوهیت را در قالب پیکر تراشی به تجلی در آورده بودند. در هنر رمانتیک، روح تمایل دارد تا آزاد و رها از قالب محسوس، بر ماده چیره شده و به معقول نزدیک ترشود و این ماحصل تکامل روحی است که در کنه گوهر وجودش با هنر پیوسته است و وارد مرحله ای می شود که روح خود را از صورت هنری می گسلد. اینک نهایت تجلی مطلق در هنر صورت گرفته یعنی در کمترین مقدار ماده ، روح به تجلی در آمده است. این وظیفه ی خطیرتجلی در ماده و رسیدن به خود آگاهی سپری شده و از این پس باید در دین و پس از آن در مفاهیم یعنی در فلسفه و امر عقلانی به تجلی در آید. اثر هنری دیگر نیاز ما را به مطلق برآورده نمی کند به همین دلیل هنر امروز دیگر توانایی ادراک و بیان پیچیدگی زندگی مدرن رانداشته و به عنوان بیانگر اصلی امر مطلق هیچ آینده ای در پیش رو ندارد. از این رو پایان هنر رومانتیک، مقارن با پایان هنر است ، امااز نظر هیدگر ، هنر از آن حیث که هنر است ، هرگز نمی میرد وبه پایان نمی رسد زیرا پرسش از رسالت تاریخی هنر به مثابه پرسش از طبیعت و ذات خود هنر خواهد بود. هنر از منظر هیدگر، انکشاف حقیقت است و آثار هنری با این انکشاف، وجود موجودات را به طریق خود می گشایند و منکشف می کنند و این تعریف هنر بزرگ از منظر هیدگر است.

رابطه دین و فلسفه یکی از عمیق ترین مباحث در طول تاریخ بشری است، و وفاق میان فلسفه ودین مساله ای است که از آن زمان که انسان خواسته میان داده های عقل و داده های ایمان خود ارتباطی به وجود آورد، ذهن او را به خود مشغول داشته است. هنگامی که بحث دین و فلسفه مطرح می شود، در ذهن عموم این طور به نظر می رسد که این دو در مقابل یکدیگر قرار دارند در حالی که چنین نیست،ما در این رساله به تعریف، زبان، روش و غایت دین و فلسفه از نظر دو فیلسوف ابن رشد و هگل پرداختیم تا نشان دهیم که هر دوی آنها دین و فلسفه را سازگار با هم می دانند. ابن رشد و هگل هر دو معتقدند فلسفه و دین دو گونه تعبیر از یک واقعیت است، دین بیان حقایق از راه رمز و استعاره است و فلسفه بیان حقایق در قالب مفاهیم عقلی و استدلالی است.

نخستین سنگ بنای حقوق بشر با لایحه مورخه 1686 انگلستان نهاده شده و تقریباً یکصد سال بعد یعنی در 4 ژوئیه 1776 اعلامیه‌ی استقلال آمریکا به تصویب رسید. در واقع (حقوق بشر) اصطلاح جدیدی است که پس از جنگ جهانی دوم و تأسیس سازمان ملل متحد در سال 1945 وارد ادبیات عمومی شده است. برای حقوق بشر تعاریف متعددی ارائه شده است اما آنچه که از ماهیت و ذات این واژه برمی‌آید این است که حقوق بشر به معنی امتیازاتی کلی است که هرفرد انسانی طبعاً دارای آن است یعنی هر آنچه از حق و حقوق ذاتی و فطری که به انسان مربوط است و انسان به معنای نوع بشر از حقوق خاص خودش برخوردار است. در کنار این تعاریف ادیان و مکاتب مختلف هرکدام دیدگاه و نگرش خاص خودشان را نسبت به مقوله حقوق بشر دارند به عنوان مثال دیدگاه ادیان اسلام و مسیحیت و یهودیت نسبت به حقوق بشر در عین اشتراکات، اختلاف نظراتی نیز باهم دارند و در دین اسلام برابری و برادری جزء اصول اساسی حقوق بشر برشمرده شده‌ است و بدون اصل برابری و برادری دستیابی به عدالت در زمینه حقوق بشر امکان پذیر نیست. امروزه برای حقوق بشر نسل‌های چندگانه‌ای برشمرده شده است که به زعم بعضی از نظریه پردازان سه گروه یا نسل و به نظر برخی دیگر پنج نسل ذکر شده است. این نسل‌ها شامل حقوق سیاسی و مدنی، حقوق اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی ، حقوق ارتباطات و حقوق محیط زیست. امروزه در برابر حقوق بشر از حقوق شهروندی صحبت به میان می‌آید که نمی‌توان گفت که این دو مفهوم به هم شبیه یا یکی هستند بلکه باید گفت حقوق بشر یک مفهوم کلی و فراگیر است که شاید بتوان حقوق شهروندی را در آن جای داد یعنی حقوق بشر شامل کلیه افراد بشر می‌شود اما حقوق شهروندی یک مفهومی است که در برگیرنده و شامل افراد زیر پرچم و تابع یک کشور می‌شود بنابراین می‌توان گفت که مفهوم حقوق بشر یک کلیت و فراگیرتر از حقوق شهروندی است. هرچند امروزه برخی بر این باورند که حقوق بشر امروزی نتیجه نفوذ فلسفه و اندیشه‌های غربی است اما باید پذیرفت که حقوق بشر از بنیادها و اندیشه‌های فرهنگی سایر ملل، مذاهب و مکاتب تاثیر گرفته است چرا که اعلامیه جهانی حقوق بشر در نخستین مرحله خود، مصوب 51 کشور عضو سازمان ملل بوده و بر اساس پیشنهادات و باورها و فرهنگ‌های جمعی هرکدام از این اعضا نوشته شده است. اندیشمندان و دانشمندان مختلف از ادیان و مکاتب مختلف در زمینه حقوق بشر تألیفات و بیاناتی ارائه کرده‌اند که هگل از دنیای غرب و مکتب جمع گرایی و مولانا به عنوان یک عارف و عالم مسلمان در این گفتار بررسی شده است. هگل فیلسوف غربی از یک دیدگاه مادی‌گرایانه به مسئله حقوق بشر نگریسته و مولانا با یک دیدگاه عرفانی و الهی و با رنگ و صبغه دینی به بیان حقوق انسان پرداخته است.

آنچه بنیاد هستی‌شناسی هگل را در تعریف امور تشکیل می‌دهد مفهوم «منفیّت مطلق» است؛ چنانکه هر موجودیّت (واجد جایگاهی در ساحت وجود)، در ذات خود واجد تناقضی بنیادین یا تفاوتی محض (خودِ تفاوت، یا تفاوت با خود و نه با امور دیگر) است. این تناقض یا تفاوت، همان وجه منفی بنیادین و مقوم هر موجودیّت منحصربه‌فرد است. به همین ترتیب برای هگل مفهوم منفیّت مطلق را با بیانی ویژه، می‌توان در ساحت مربوط به روح (انسان) و در تعیّن سوبژکتیویته نیز حاضر یافت. ورود امر منفی به ساحت آگاهی در کتاب پدیدارشناسی روح، در طی گذار از «آگاهی» به «خود-آگاهی» و در بخش محوری و اساسی دیالکتیک ارباب و بنده صورت می-پذیرد. از این منظر، پدیدار شدن خود-آگاهی (سوبژکتیویته)، از رهیافت میل‌مندی سوژه و تمنای وی برای حصول «بازشناسی» در آئینه‌ی خود-آگاهی دیگر و درنهایت رابطه‌ی مبتنی بر استیلای ارباب و بنده، که در آن مسائلی همچون مرگ و بدن‌مندی، کار و ازخودبیگانگی و آزادی مطرح است، خود را نمایان می‌سازد. لکان با در نظر داشتن الگوی ساختاری رابطه‌ی میان ارباب و بنده، تعیّن سوژه را در چارچوب نظریه روانکاوی و بازخوانی آراء فروید در ارتباط با مفهوم «نفی»، در تطابق با شرح هگل، یعنی لزوم تظاهر امر منفی در تعیّن سوبژکتیویته توضیح می‌دهد. از این منظر، امر منفی برای لکان پیوندی موثق با مفاهیمی همچون «نام پدر»، می‌یابد که می‌تواند مسائلی همچون عقده‌ی اختگی، هویت‌یابی و پرخاشگری را توضیح داده و در نهایت مفهوم «سوژه دوپاره» (یا آگاهی خط‌خورده) را در تظاهر منطقی واقعیت «ناخودآگاه» تبیین نماید.

مفهوم «روح» فراگیرترین مفهوم در فلسفه ی بالیده ی هگل است، به نحوی که فهم این فلسفه بدون فهم این مفهوم مقدور نیست. هرچند مفهوم «روح» از دوره ی ینای هگل به بعد است که به ساختار پرورده و معنای کامل خود نائل می شود، اما این مفهوم حاصل خط سیر پیوسته ی اندیشه ی هگل از دوره ی توبینگن تا دوره ی فرانکفورت است که دوره ی ینا بلافاصله پس از آن قرار دارد. این خط سیر با رساله ی توبینگن آغاز می شود و به رساله ی روح مسیحیت و سرنوشت آن (از دوره ی فرانکفورت) می انجامد، رساله ای که نقطه ی اوج این خط سیر تا پیش از دوره ی ینا است. مفهوم کانونی رساله ی توبینگن مفهوم «دین قومی» و متعاقب آن «روح قومی» است و مفهوم کانونی رساله ی روح مسیحیت مفهوم بنیادی «عشق» است که در واقع همین مفهوم با تطوری که در دوره ی ینا از سر می گذارند نهایتاً به مفهوم بالیده ی «روح» در پدیدارشناسی روح تبدیل می شود. هگل مفهوم «عشق» را در فرانکفورت از هولدرلین و بواسطه ی اثر بسیار تعیین کننده ی او یعنی قطعه ی درباب حکم و وجود اخذ می کند. بر این اساس، پژوهش حاضر با دنبال کردن این پس زمینه ی مفهومی از مفهوم «روح قومی» تا مفهوم «عشق»، زمینه ی ظهور مفهوم «روح» در فلسفه ی هگل را مورد بررسی قرار می دهد.

اگر دولت، چنانکه متفکران سیاسی مدرن پیش از هگل بر آن تاکید داشتند، حاصل قرارداد باشد و قرارداد نیز حاصل توافقی میان اراده‌های خودسرانه و جزئی افراد، آن‌گاه می‌توان گفت که دولت هر لحظه در معرض نابودی است. زیرا مطلوبیّت‌های اراده‌های خودسرانه افراد هر لحظه می‌تواند تغییر کند و به مجرد این تغییر، توافق میان آن‌ها نیز از بین برود. از این مهم‌تر، چنانکه دولت به محصول قرارداد تقلیل یابد آن‌گاه رابطه‌ی افراد با آن به رابطه‌ای ابزاری تبدیل خواهد شد. این در حالی است که به نظر هگل چنین امری منجر به از خودبیگانگی افراد نسبت به جهان اجتماعی‌ای خواهد شد که در آن زندگی می‌کنند. او دولت مدرن را نه وسیله‌ای برای برطرف نمودن نیازهای جزئی، بلکه بیشتر از آن به عنوان تلاشی جمعی جهت پیگیری خیر عمومی اجتماع یا به عبارتی دیگر تحقق امر سیاسی در زمانه‌ی مدرن می‌فهمد؛ اجتماعی سیاسی‌ که حضور در آن برای دست‌یافتن به حد نهایی آزادی که تنها به‌واسطه‌ی مشارکت اجتماعی حاصل می‌آید، ضروری است. از این رو هگل که از پس رخدادهای انقلاب فرانسه به اروپای زمان خود می‌نگرد، به دنبال بنیان و اساسی برای دولت می‌گردد که از طرفی بتواند به انقلاب فرانسه و اصل اساسی آن یعنی آزادی همگان وفادار بماند و از طرف دیگر نیز بتواند به آن معنایی نهادی بخشیده و انقلاب را در چارچوب نظمی سیاسی استمرار بخشد. او بنیان مورد نظر خود را اراده قرار می‌دهد. اما تلقی او از اراده با تلقی فیلسوفان نظریه حق طبیعی که دولت را حاصل قرارداد میان اراده‌های خودسرانه دانسته و در نتیجه آن را با جامعه‌مدنی یکی فرض می‌کردند، متفاوت است. زیرا مفهوم اراده نزد او، به قدرت انتخاب صرف و اراده‌ی خودسرانه تقلیل نمی‌یابد بلکه مطابق نظر او اراده از ساختاری عقلانی برخوردار است. این ساختار عقلانی (روحانی) اراده می‌تواند به عنوان پایه و اساس دولت، جایگزین اراده طبیعی شود

«آگاهی» می‌کوشد به واقعیتِ جهان دست یابد؛ چگونگی این تلاش و ارتباط آگاهی با جهان مسئله مهمی است که بررسی آن در فلسفه ابن‌سینا و هگل درخور توجه است. تبیین جهان بدون توضیح کثرات اشیاء بر اساس وحدتِ قوانین و مفاهیم و علل ممکن نیست و نهایت سلسله تبیین‌ها ناگزیر باید به وحدت مطلقی بیانجامد که امکان فهم جهان را فراهم می‌آورد. بااین‌حال، یا این مطلق نسبت به کثرات بشرطِ‌لا است، چنانکه ابن‌سینا درباب واجب‌الوجود باور دارد؛ یا آنکه نسبت به کثرات به اعتبار لابشرط اخذ می‌شود، چنان که هگل مطلق را نسبت به کثرات به اعتبار لابشرطِ‌قسمی درک می‌کند. این نکته به تبیین نظام عالم نیز مربوط می‌شود، زیرا در‌حالی‌که ابن‌سینا جهان را در یک نظام طولی از عقل اول تا عالم عنصری و بر اساس نظریه کلی طبیعی توضیح می‌دهد، هگل به هستی ارگانیک جهان باور داشته و مفهوم کلی انضمامی را برای فهم جهان به کار می‌بندد. اختلاف در فهم مطلق و نظام جهان منجر به اختلاف در تبیین فرآیند شناخت خواهد شد؛ در حالی که بر اساس تبیین طولی عالم در فلسفه ابن‌سینا، فرآیند شناخت یک حرکت طولی در راستای تجرد است، توضیحی که هگل از مراحل شناخت ارائه می‌دهد کاملا تاریخی بوده و شامل یک فرآیند درونی از ارگانیسم طبیعت است که از حضور مطلق ناشی می‌شود. این اختلافات همه از مواجهه هگل با کانت و موقعیت تاریخی او در مواجهه با چرخش سوبژکتیو و کوشش برای فراروی از آن ناشی می‌شود، درحالی‌که ابن‌سینا چنین مواجهه‌ای نداشته است.

این تحقیق با عنوان «فلسفه نظری تاریخ از منظر امیرالمؤمنین و نقدی بر نظریّه‌‌ی هگل» و با روش تحلیل کیفی و نقد محتوایی تدوین شده است. فلسفه‌‌ی تاریخ برخاسته از متون دینی به ارزش‌‌های گوناگون انسانی توجّه ویژه دارد و به نوعی انگیزه‌‌بخش جبهه‌‌ی حق در طول تاریخ خواهد بود. هدف تحقیق، بیان اندیشه‌‌های فلسفه‌‌ی تاریخ برگرفته از آموزه‌‌های امام علی؛ از جمله عوامل حرکت تاریخ در دو بعد انسانی و فراانسانی، نوع و گستره، هدف‌‌مندی، مراحل و فرجام این حرکت و بررسی نظریّه‌‌ی هگل به‌‌عنوان فیلسوف مسیحی در مغرب زمین است. از دیدگاه امیر‌‌المؤمنین، محرّک تاریخ، در خطّ صالحان، در بُعد انسانی، فطرت پاک الهی، نفس مطمئنّه، عقل سلیم و وحی و پیامبران الهی در کنار اراده‌‌ی انسان است و در بُعد فرا انسانی، فرشتگان و مقاومت در برابر وسوسه‌‌های شیطان و فراتر از همه‌‌، صفات، افعال و سنّت‌‌های الهی است. در مجموع، تاریخ با وجود فراز و نشیب‌های فراوان، به‌‌سوی عبودیّت و پویایی کمالات انسانی در حرکت است. سرانجام طبق سنن الهی و با امداد الهی حق به اوج کمال خود می‌رسد. در حالی‌‌که در نظریّه‌‌ی هگل به ویژگی‌‌های انسانی و ارتباط انسان با موجودات دیگر، توجّه تام نشده است و مهم‌‌ترین عامل حرکت تاریخ، اصل دیالکتیک معرفی شده است. وی درباره‌‌ی رابطه‌‌‌ی متضادّین دچار اشتباه شده است؛ از طرفی، در جریان طبیعت، ناسازگاری‌‌ها نمی‌توانند حرکت را توجیه کنند. در اندیشه‌‌ی وی، قانون‌‌مندی تاریخ توجیه نشده است. البته حرکت تاریخ، دارای هدفی ضرورت‌‌گرایانه در سیر خطّی و تکاملی بدون توجّه به تلاش‌‌های انسانی آزاد توجیه شده است. از نظر وی، تاریخ جهان بر اساس آزادی یک فرد و اسارت دیگری و در نهایت آزادی همگان در حرکت است. مسیر حرکت، جلوه‌‌های اندیشه‌‌ی مطلق در پوشش ملت و مردمان است. آزادی مطلق و آگاهی تام، غایت تاریخ است؛ البتّه هگل، در جریان این رهایی روح، جایگاه ارزشی برای بروز اراده‌‌های انسانی و اصلاح جوامع باقی نمی‌‌گذارد.