جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان در دوران معاصر، پس از تجربة تکانه ­های عظیم تاریخی‌- رنسانس، نهضت اصلاح دینی، انقلاب علمی، عصر روشنگری و جنگ ­های جهانی اول و دوم‌– با بحران­ های ژرف وجودی مواجه شده است. بحران اصلیْ تهی‌بودن زندگی از معنایی است که به زندگی آدمی هدف و ارزش ببخشد. در این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی اندیشه­ های ابوسعید ابوالخیر(357-440 ق) و کریشنا مورتی (1895-1986 م) برای یافتن راهکارهایی جهتِ برون‌رفت از بحران بی‌معنایی بررسی شده است. مسئلۀ کانونی این پژوهش یافتن معنایی برای زیستن با تأکید بر آموزه­ های ابوسعید و کریشنا و تحلیل تفاوت­ ها و تشابهات اندیشه­ های آنان در این زمینه است. نتایج پژوهش نشان می­دهد ابوسعید ابوالخیر خودخواهی، غیاب عشق و نداشتن زندگی اصیل را در زندگیِ انسان دلیلِ اصلی بروز بحران­ های وجودی، به‌ویژهبحران بی­معنایی، می­داند. راهکارهای او برای برون‌رفت از این بحران، پرهیز از خودشیفتگی، داشتن اخلاص و عشق‌ورزی است. از نظر کریشنا مورتی، ذهنِ شرطی‌شده و گرانبار از دانش، نبود عشق در زندگی و کشف نکردن حقیقت فردی دلایل بروز بحرانِ معنا در زندگی انسان‌اند. کریشنا برای حلّ این بحران، رهایی از دانش و دانستگی، ایجاد عشق در زندگی و یافتن حقیقت شخصی را راهگشا می­ داند. «خودپرستی» و «نداشتن زندگی اصیل» از نظر ابوسعید با «غیاب عشق» و «عدم کشف حقیقت فردی» از نظر کریشنا، درواقع تعابیر متفاوت از واقعیتی واحدند. حضور خدا در متن آموزه­ های ابوسعید و غیاب خدا در اندیشۀ کریشنا، بارزترین تفاوت در نگرش این دو عارف است.

يکي از ديدگاه‌هاي بنيادين کريشنا مورتي ـ به‌مثابة انديشه‌اي که مي‌توان باورهاي او را بر مبناي آن سامان داد ـ در اين عبارت خلاصه مي‌شود که حقيقت، نامتناهي و بي‌حد است؛ ناگزير نمي‌توان آن را در قالب معين و به‌گونة ايدئولوژيک تبليغ کرد. بر همين اساس، مسئلة اين مقاله بررسي و تحليل انتقادي اين ادعا خواهد بود و به اين منظور نخست در مقام بررسي محتوا، اين ادعا را در قالب دو گزاره بررسي خواهيم کرد: 1. اگر حقيقت، ماهيتي يکسره نامتناهي دارد، ناگزير هيچ‌گونه راهي به سوي آن وجود ندارد؛ 2. از آن‌روي که مسير معيني براي رسيدن به حقيقت وجود ندارد، ناگزير نمي‌توان حقيقت را در قالب توصية استاد و به‌گونة ايدئولوژيک تبليغ کرد. سپس در مقام تحليل انتقادي اين ديدگاه، از دو منظر سخن خواهيم گفت: نخست در مقام بررسي ماهيت سعادت‌گرايي؛ به اين معنا که لايتناهي بودن حقيقت و تأکيد بر کسب سوبژکتيو آن، مستلزم انکار نقش استاد نيست؛ و ديگري بيان پارادوکس نهفته در ادعاي مورتي؛ بدين عبارت که اين ايده جامع نفي و اثبات بوده و تشبه امر (خَلط مبحث) نيز در آن رخ داده است.

‫مهم‌ترين مباحثي که در طول تاريخ بشر، انديشه انسان را به خود مشغول داشته، سه محور خداشناسي، جهان شناسي و انسان شناسي است و در اين ميان، انسان شناسي راهگشاي خداشناسي بوده و جهان شناسي هم از انسان شناسي جدا نيست. اين پژوهش در چهار فصل، انسان شناسي را از ديدگاه شهيد مطهري به عنوان يک فيلسوف و متکلم برجسته مسلمان و کريشنا مورتي فيلسوف و روان شناس برجسته هندوئيسم بررسي کرده و به معيار انسانيت و انسان نمونه و ايده آل از ديدگاه اين دو متفکر پرداخته است. شهيد مطهري و کريشنا مورتي، هر دو فيلسوف حقيقتگرا هستند و انسانشناسي را مقدمه‌اي براي خداشناسي مي‌دانند. اصول اساسي تعليم و تربيت، محورهاي اسلامي انسان شناسي، فرد و جامعه، آزادي، ويژگي‌هاي انسان سالم، مرگ و حيات پس از آن و مشکلات انسان و راه حل آن، از موضوعاتي هستند که از ديدگاه اين دو متفکر، بررسي شده است. نتيجه بررسي اين است که هر چند هر دو متفکر در مبناي اساسي خود اختلاف نظر دارند و از نظر شهيد مطهري «فطرت» سنگ بناي انسان شناسي و از نظر کريشنا مورتي، «عشق» مبناي اصلي است و در بعضي مسائل جزئي‌تر ديگر هم اختلاف نظر آن دو مشهود است؛ ولي در بيشتر مسائل، هر دو متفکر داراي اتفاق نظر هستند و در بيشتر ويژگي‌هاي انسان سالم هم اشتراک نظر دارند. هر دو، نظام آموزش و پرورش را کامل نمي‌دانند و اصولي را براي اصلاح آن پيشنهاد مي‌دهند؛ هر چند که در اين اصول با هم اختلاف دارند. هر دو آزادي را براي انسان ضروري مي‌دانند. البته از نظر شهيد مطهري، آزادي همراه با ايمان اهميت دارد و آزادي، خود هدف و مقصد نيست؛ بلکه گذرگاهي است براي دستيابي به هدف‌هاي برتر. هر دو به دين و دينداري اهميت مي‌دهند. البته يکي فيلسوف اسلامي است و ديگري فيلسوف هندوئيسم. از نظر يکي کليديترين اصل «فطرت» است و از نظر ديگري «عشق». از نظر شهيد مطهري، مهم‌ترين اختلاف انسان با حيوان، در نياز به معنويت و امور روحي و رواني است و از نظر کريشنا مورتي، چنين چيزي ملاحظه نشده است. کريشنا مورتي به فرد اهميت مي‌دهد و البته اجتماع را انکار نمي‌کند؛ ولي شهيد مطهري هم اصالت فرد و هم اصالت اجتماع را مي‌پذيرد.