جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: تحسین تاور در این کتاب پیشگامانه، ارزیابی مجددی اساسی از چگونگی اندیشیدن درباره رابطه بین قرآن، تشیع و هویت دینی ارائه می‌کند. فراتر از فرقه گرایی بر تفسیر ادبی قرآن عربی شاعر، مورخ و مفسر بسیار تأثیرگذار و در عین حال کمتر مورد مطالعه الشریف الرضی (متوفی 1015) تمرکز دارد. تعابیر جذاب الرضی به دنبال رفع ابهامات قرآنی یا متشابهات بود. تاور از طریق یک تحلیل لایه‌شناختی و تاریخی، استدلال می‌کند که تلاش‌های الرضی برای حل ابهامات قرآنی با پروژه ی عربی کردن زبان عربی در هم تنیده بود. اگرچه او به‌عنوان یک عالم شیعه شناخته می‌شد، اما افق‌های تفسیری و سیاسی که از تلاش‌های علمی الرضی خبر می‌داد، نمی‌توانست به قالب‌های از پیش تعیین‌شده هویت فرقه‌ای تقلیل یابد. در عوض، تاور استدلال می‌کند که الرضی مشارکت‌کننده فعال و بهره‌مند از جریان‌های فکری انتقادی و بحث‌هایی بود که در طول زندگی‌اش به علوم انسانی مسلمانان بیشتر جان داد، به‌ویژه در مورد مسائل زبان، شعر و الهیات. بنابراین تاور خوانندگان خود را به بازنگری در مفروضات خود در مورد تعامل هویت فرقه ای و تفسیر کتاب مقدس در مطالعه اسلام و دین سوق می دهد. فراتر از فرقه گرایی گرچه بر بستر بغداد اواخر قرن دهم و یازدهم تحت سلسله آل بویه تمرکز دارد، پرسش های مهمی از اندیشه و هویت دینی را با پیامدهای عمده برای چگونگی تصور ما از روایت اسلام و جایگاه فرقه گرایی در آن، امروز مطرح می کند و به آنها می پردازد.

التبیان فی تفسیر القرآن، کتابی در تفسیر قرآن اثر محمد بن حسن طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق) معروف به شیخ طوسی که آن را اولین تفسیر کامل شیعی دانسته‌اند که حاوی تفسیر همه آیات قرآن است و علاوه بر آن، از روش‌های متعدد تفسیری در آن استفاده شده است. این تفسیر از منابع کهن تفسیری به‌شمار می‌آید و بسیاری از مفسران شیعه، از آن سرمشق گرفته‌اند./ شیخ طوسی در این تفسیر، علاوه بر نقل روایات معصومان(ع) و صحابه، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف، آرای مفسران گذشته و معاصران خود را بررسی و ارزیابی کرده است. از این رو، برخی این تفسیر را دربردارنده انواع علوم و فنون قرآنی، همچون صرف، نحو، اشتقاق، معانی، بیان، حدیث، فقه، کلام و تاریخ دانسته‌اند./ انگیزه تألیف: بنابر گفته شیخ طوسی در مقدمه، او قصد داشته است با این تألیف، کاستی‌های تألیفات تفسیری پیشین را برطرف سازد. به گفته او هیچ‌یک از علمای شیعه کتابی جامع و کامل در تفسیر قرآن ننوشته بودند که آیات قرآن را از نظرگاه‌های مختلف مانند علم کلام، حدیث، لغت و جز آن تفسیر کند و روایات تفسیری و اندیشه‌گر‌یهای مفسران پیشین را به‌گونه مستوفی بررسی کند و آنچه را بدان نیاز هست، خود تفسیر کند. تنها گروهی به گردآوری احادیث درباره آیات پرداخته‌اند بی‌ آنکه روایات و آرای تفسیری را استقصا(= تفحص و جست و جوی کامل)و بررسی و ارزیابی کنند و از خود چیزی برای تبیین و تفسیر آیات بیفزایند./ شیخ طوسی معتقد است که عالمان اهل سنت نیز در تفسیر قرآن یا هر روایتی درباره قرآن را نقل کرده و از این‌رو از اختصار و تمرکز بر موضوع دور مانده‌اند و یا تنها به تفسیر الفاظ غریب و مشکل قرآن نگریسته‌اند. برخی نیز کوشیده‌اند راهی میان این دو را برگزینند و از زاویه دانشی که در آن تخصص دارند قرآن را تفسیر کرده‌اند. شیخ طوسی تفاسیر گروه سوم، از جمله ابومُسلم محمد بن بحر اصفهانی (م. ۳۲۰ق.) و علی بن عیسی رمانی (م. ۳۸۴ق.)، از علمای معتزله را بهتر از دیگر آثار تفسیری دانسته ولی تذکار داده که همینان نیز از نظرگاه‌های علوم مختلف به تفسیر دست نزده و افزون بر این، گاه مطالبی طولانی آورده‌اند که نیازی به ذکر آنها نبوده است. بدین‌رو، او خود بر آن شده است تا تفسیری در عین اختصار، جامع و کامل تألیف کند که در آن، به علوم مختلف قرآنی مانند قرائت، معانی بیان، صرف و نحو و متشابهات بپردازد و نیز به شبهه‌ها و طعنه‌های ملحدان و مبطلان مانند اهل جبر و تشبیه و مانند آن پاسخ دهد. طوسی وعده داده است که در این اثر نه چنان کوتاه می‌نویسد که فهم مطالب مشکل شود و نه اصل ایجاز و اختصار را فرو می‌گذارد./ روش و گرایش تفسیری: روش شیخ طوسی در این اثر نسبت به تفاسیر پیشین شیعه تازگی دارد و گویا نخست اثر تفسیری شیعی است که تنها به گردآوری روایات تفسیری نپرداخته بلکه خود، تحلیل، ارزیابی و اجتهاد هم کرده است. شیخ طوسی در این کتاب همراه ذکر و بررسی روایات معصومان(ع) و صحابه و نقل آراء و اندیشه‌های مفسران پیشین، خود نیز دست به‌اندیشه‌گری زده است. پیش از آن، در تفاسیر شیعه، مانند تفسیر قمی (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم)، عیاشی (قرن سوم)و جز آن، تنها روایاتی که درباره آیات صادر شده بودند، نقل می‌گشتند و مؤلفان این تفاسیر روایی، خود به تحلیل و ارزیابی دست نمی‌زدند. در میان اهل سنت، طبری (م. ۳۱۰ق.) با تفسیرش مشهور به جامع البیان فی تفسیر القرآن در این روش بر شیخ طوسی پیشی دارد. شیخ طوسی از حجم روایات شیعی در تفسیر خویش کاسته است و به گفته برخی پژوهشگران معاصر، او در این روش از تفسیر المصابیح فی تفسیر القرآن تالیف مفسر دیگر شیعی، ابوالقاسم حسین بن علی معروف به وزیر مغربی (۳۷۰۴۱۸ ق) متاثر بوده و همین روش به تفاسیر بعدی شیعی نیز راه یافت هرچند برخی تفاسیر دوره‌های بعد باز روش پیشین را پی گرفتند و برای نمونه در تفاسیر دوره صفویه چیزی جز روایات تفسیری نمی‌توان یافت. به ظاهر، این بازگشت به گذشته، تا اندازه‌ای از تسلط اخباریان در این دوره، که توجهی ویژه به روایات داشتند، متأثر است. با این حال، شیخ طوسی در مقدمه کتاب، که از روش‌های تفسیری سابق و معاصر خود یاد کرده و نام چند مفسر را هم برده، از تفسیر وزیر مغربی نام نبرده است. التبیان از تفاسیری است که آنها را به لحاظ منابع به‌کار رفته، «چند منبعی» یا «جامع» می‌خوانند. در این روش، مفسر از منابع و مستندات تفسیری متعددی از جمله قرآن، روایت و عقل در استنباطات تفسیری خود سود می‌برد. التبیان بدین لحاظ که در تفسیر آیات همزمان از منبع عقل و نقل بهره برده، از تفاسیر پیشین شیعه ممتاز است./ تفسیر کلامی: شیخ طوسی در مباحث عقلی، فلسفی و کلامی چیره بوده و از این‌رو، به تناسب موضوعات، از موضوعات کلامی بسیار یاد کرده و از روش عقلی برای تبیین معانی آیات بهره برده است. او در برخی مواضع، هنگام تفسیر یک آیه، اندیشه‌های فرقه‌های کلامی مانند مرجئه را نیز نقل و نقد کرده است./ تفسیر ادبی: روش تحلیل لغوی، صرفی و نحوی کلمات برای راه یافتن به معانی آیات در این تفسیر قابل توجه است.[۱۰] شیخ طوسی از منابع معتبر ادبی و و اشعار فصیح عربی برای تحلیل لغوی سود برده است./ در غالب موارد، هنگام تفسیر یک آیه آرای مفسران نخستین قرآن و اقوال کسانی مانند ابن عباس که از منابع تفسیری اهل سنت‌اند، ذکر و بررسی شده است./ محتوا و ساختار: این اثر، تفسیر همه سوره‌ها و آیات قرآن را به ترتیب کتابت در بر دارد. تفسیرهای پیشین شیعه، مانند تفسیر ابوحمزه ثمالی (م ۱۴۸ ق)، تفسیر (منسوب به) امام حسن عسکری، نقل از محمد بن‌قاسم استرآبادی (م ح ۳۸۰ ق)، تفسیر فرات‌ کوفی (از اعلام قرن سوم و چهارم قمری)و تفسیر قمی (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم قمری)، برخی آیات قرآن را بررسی نکرده‌اند./ چیستی و ترتیب مطالب مربوط به هر سوره چنین است که در آغاز از نام‌های سوره، مکی یا مدنی بودنش، وضعیت آن به لحاظ وجود ناسخ و منسوخ و پاره‌ای دیگر از مشخصاتش سخن می‌رود. معنای لغوی واژگان، اختلاف قرائات، نکات صرف و نحوی و بلاغی و سپس شرح و تفسیر آیه و آرا و اقوال مختلف درباره آن، از مطالب دیگر کتاب است./ بررسی اسباب نزول آیات و مسائل کلامی و مباحث فقهی مرتبط با آن در جای جای کتاب به‌چشم می‌خورد به‌گونه‌ای که وجهه کلامی و فقهی تفسیر بر دیگر وجوه آن برتری محسوسی دارد. نظر به آشنایی شیخ با اختلافات فقهی میان مذاهب مختلف اسلامی، بررسی‌های فقهی او در این اثر در بسیاری از مواقع، حالت تطبیقی و مقایسه‌ای نیز به خود گرفته است./ شیخ طوسی پیش از پرداختن به تفسیر متن قرآن، دو فصل آورده است. نخست فصلی است با عنوان «در مطالبی که باید پیش از تفسیر از آنها آگاهی داشت» که شیخ در ابتدای این فصل به اختصار در رد تحریف قرآن چه تحریف به زیادت و چه تحریف به نقیصه سخن گفته است. فصل دوم با عنوان «نامهای قرآن و نامگذاری سوره‌ها و آیات»، مختصری است درباره موضوعاتی مانند نامهای قرآن و اصطلاحات و مفاهیمی مانند سوره، آیه و جز آن که آگاهی از آنها برای ورود به تفسیر قرآن کریم، مناسب می‌نماید./ جایگاه تفسیر التبیان: اهمیت التبیان افزون بر مطالب و محتوای آن، بیشتر در روشی است که به جریان تفسیرنویسی شیعی وارد کرده و برای تفاسیر بعدی شیعی به سرمشق تبدیل شده است./ مفسران شیعه بعدی و کتاب‌شناسان، این کتاب را ستوده و از محاسن آن سخن گفته‌اند. فضل بن حسن طبرسی مولف تفسیر مجمع البیان تصریح دارد که التبیان سرمشق او در تدوین تفسیرش بوده است.

بیشترین دلیل اشتهار سید رضی (ره) در وهله نخست به خاطر گردآوری سخنان امیرالمؤمنین در کتاب شریف نهج‌البلاغه و سپس به جهت آثار ادبی و علمی مختلف اوست. اما بعد سیاسی حیات سید رضی(ره) مغفول مانده و اغلب حتی نزد شیعیان ناشناخته است. در این نوشتار کوتاه می‌خواهیم ضمن بیان شرح حال مختصری از سیدرضی(ره) و اشاراتی به آثار و تألیفات وی، به بعد سیاسی شخصیت او در دو حیطه زندگی و تفکر سیاسی بپردازیم و حیات و اندیشه سیاسی وی را در حدودی که منابع قابل اعتماد در این‌باره وجود دارد بیان کنیم. در این مقاله در بعد زندگی سیاسی به مناصب، مسئولیت‌ها و اشتغالات سیاسی و اجتماعی وی، مشخصاً نقش وی در مقام ناظر بر دیوان مظالم و امیرالحاج بودن و نیز تلاش‌هایش برای کسب مقام خلافت پرداخته می‌شود. و در بعد حیات فکری به نگرش سید به حق خلافت و حقانیت امیرالمؤمنین و اولاد او در جانشینی رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اعتراض‌های سیاسی وی به خلفا و حاکمان زمانه که عمدتا در قصائد وی تبلور یافته است اشاراتی می‌رود. بر اساس وجوه علمی و عملی سید رضی(ره) در عرصه سیاسی و اجتماعی می‌توان به تصور درستی از شخصیت ذی وجوه وی رسید و از این طریق در فهم و بازخوانی آثار و اندیشه‌های وی منظرِ نظری دیگر را فراهم کرد.

کتاب شریف نهج‌البلاغه بخشی از سخنان گهربار امیر بیان حضرت علی علیه السلام است که توسط سیدرضی(ره)، گردآوری شده است. این کتاب از وجوه مختلفی چون الفاظ و جملات، بافت و هندسه کلام، سحر بیان و معانی و تأثیر بر جان، چند بُعدی بودن و... بی‌نظیر است. بااین همه، نقدهایی نیز بر نهج‌البلاغه و روش گردآورنده آن مطرح‌شده که بسیاری منصفانه نبوده و برخی نیز نیازمند تأمل و بررسی دقیق علمی است. از جملۀ این نقدها، نقدهای علامه محمد تقی شوشتری مؤلف بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه است که در مواردی روش سید رضی (ره) را دچار لغزش دانسته است. این مقاله در صدد است که نقدهای علامه را تحلیل علمی نموده، صحت یا عدم صحت آن‌ها را ارزیابی کند. نتیجه تحقیق حاضر این است که در برخی موارد (مانند خطبه و نامه 57، حکمت 227، 289 و...) نقد علامه بر سید رضی (ره) وارد بوده و در مواردی نیز (مثل خطبه 92، حکمت 378 و...) صحت مسأله از دید علامه پنهان مانده و نقدی بر سید پذیرفته نیست.

الذريعة إلی تصانيف الشيعة اثر عالم انديشمند شيخ آقا بزرگ طهرانى است كه با هدف ثبت نام آثار مؤلفان شيعه تأليف شده است. وى بر آن بوده تا فهرستى از آثار تأليفى شيعه را در هر زمينه و از هر زبان و منطقه، اعم از خطى و چاپى ارائه دهد. او افزون بر نام كتاب و نام مؤلف، اطلاعاتى از كتاب و در مواردى از موضوع آن جمع‌آورى نموده است.شيخ آقا بزرگ در طول قريب شصت سال (از سال 1330 قمرى تا 1389) نام هر كتابى را كه در فهارس كتابخانه‌هاى شخصى و عمومى و غير آن مى‌ديده يادداشت مى‌كرده و به مرور زمان، اين اطلاعات را تكميل كرده و در الذريعة ارائه نموده است. وى ضمن معرفى كتاب، در صورتى كه اثر مزبور مخطوط بوده و خود آن را ملاحظه كرده، افزون بر ارائه نخستين عبارت كتاب، محلى كه آن نسخه را در آنجا ديده ياد كرده است، به ويژه اگر نسخه مورد نظر، در دست شخص خاصى بوده نام او را آورده است.