جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان مومن و معتقد به عالم غیب، همواره در‏پی آن است که عبودیت و بندگی خود را نسبت به ساحت خداوندی که غیب‌الغیوب و کنز مخفی است، ابراز نموده و به انحاء گوناگون عرض بندگی به ساحت جهان آفرین نماید. در نگاه عرفانی، عبادت دارای معنی و مفهومی عمیق است که از ظاهر شریعت به باطن بلکه به باطن‏های آن رسوخ کرده و لبِّ‏لباب را اراده می‏نماید. در این مقاله با روش تحلیلی، به بررسی جایگاه ظاهر و باطن اعمال عبادی از منظر خواجه عبدالله انصاری و مولانا پرداختیم. این پژوهش نشان می‌دهد که خواجه عبدالله به رعایت ظاهر عبادت و شریعت توجه خاصی کرده، ولی در این مرتبه توقف ننموده است؛ بلکه رسیدن به کمالات الهی و آراسته شدن به فضایل اخلاقی را بزرگترین هدف عبادت قرار داده است. مولانا نیز با توجه به مشرب عرفانی‏اش، بیان می‏کند سالک و طالب حق تعالی، باید از ظاهر عبادت عبور کرده و به باطن اعمال دست‏یابد. وی هدف از انجام اعمال عبادی را رسیدن به مقام کشف و شهود می‏داند. به عبارتی هدف غایی و نهایی از انجام اعمال عبادی را استغراق و بیهوشی در محبوب و معشوق ازلی که نهایت سیر و سلوک عرفانی نیز رسیدن به آن بوده؛ می‏داند.

تبویب مراحل سیر و سلوک از مباحث مطرح در میان کتب صوفیه است. با وجود اینکه نشانه‌گذاری مسیر سلوک، ‌پیشینه‌ای به بلندای تاریخ اسلام دارد، اما درمیان صوفیان، رواج این باب‌‌بندی به‌طور مشخص، از قرن دوم هجری بوده است. از همان اوان رواج عرفان، اختلاف باب‌بندی‌ها میان عرفا و چه بسا در تألیفات مختلف یک عارف هم دیده می‌شود. در این پژوهش تلاش ‌شده تا ضمن نشان دادن عوامل مؤثر در شیوۀ تقسیم‎بندی این باب‌بندی‌ها، به تبیین دلایل باب‌بندی و نهایتاً چگونگی تبویب آن پرداخته شود. به این منظور از میان آثار بنام عارفان، دو اثر مهم منطق‌الطیر عطار و منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری برای بررسی انتخاب شده‌اند و با روش توصیفی ـ تحلیلی، به مقایسۀ نحوۀ تبویب این دو اثر پرداخته شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که مهم‌ترین عامل اختلاف در تبویب که باعث بروز تناقض در کلام و آثار صوفیان شده، تجارب متفاوت عرفانی، نحوۀ سیر و طریقت عرفانی، نوع مکتب و بینش فقهی و شرایط سیاسی اجتماعی است که باعث اختلافاتی چون شیوۀ نامگذاری، ترتیب مقامات، تعداد مقامات و... در عرفان شده است.

مجموعه میراث گران‏بهای ادبیات عرفانی را، با وجود تنوع مضامین و موضوعات، می‏توان در دسته‏بندی کلیِ متون تفسیری و آثار تعلیمی و شرح‏حال‏نویسی طبقه‏بندی کرد. این آثار ازنظر موضوعی همپای نمونه‏های غیرعرفانی خود حرکت کرده است؛ اما شیوه و سبک صوفیه در ورود به این موضوعات همواره ویژة خود بوده است. این پژوهش برای شناسایی شاخه‏ای از مجموعه تذکره‏نویسی عرفانی با عنوان متون «طبقات‏الصوفیه» و تبیین جایگاه ژانریک این آثار انجام شده است. بررسی سیر تاریخی طبقات‏نویسی و به‏ویژه طبقات‏الصوفیه‏نگاری و ارزیابی نمونه‏های موجود نشان می‏دهد که می‏توان دو اثر طبقات‏الصوفیة ابوعبدالرحمن سلمی نیشابوری و طبقات‏الصوفیة خواجه عبدالله انصاری را به‏ترتیب کامل‏ترین و بهترین نمونه‏ها در این گونة ادبی ـ عرفانی دانست. همچنین با مقایسة اجمالی طبقات‏‏الصوفیه با گونه‏های مختلف ژانر تاریخ‏نگاری و تذکره‏های عرفانی و مطالعة ویژگی‏های نمونه‏های برتر می‏توان فهمید جنبة ثبت و ضبط وقایع، طبقات‏‏الصوفیه را به تاریخ‏نگاری منسوب می‏کند و ویژگی شرح حال افراد، آن را به تذکره‏نویسی پیوند می‏دهد؛ اما ساختار ویژة طبقات‏‏الصوفیه و رسالت طبقه‏بندی دوره‏های عرفانی به همراه کارکردهای متعددِ این گونة خاص ـ مانند ارشاد و تعلیم صوفیه، انتقال ارزش‏ها و باورهای اجتماعی و فرهنگی دوره‏های مختلف، بیان آداب ‏و رسوم اجتماعی و فرقه‏ای و غیره ـ اهمیتی بالاتر از ثبت وقایع و شرح‏حال‏نویسی داشته است. این ویژگی‏ها به اندازه‏ای بااهمیت و خاص است که طبقات‏الصوفیه را ژانری مستقل در حوزة ادبیات عرفانی معرفی می‏کند.

بنا به فرموده ی قرآن، سیر و حرکت انسان به سمت خداست. انسان موجودی است که در نهایت به ملاقات پروردگارش می‌رود (یا ایّها الانسان انَّک کادح الی ربِّک کدحاً فملاقیه؛ انشقاق-6/ و الی الله المسیر؛ آل‌عمران-28) لازم است انسان در این حرکت و سیر به سوی پروردگارش، روح و روان خود را از انواع پلیدی ها، پستی ها و رذائل پاک گرداند و در یک جمله به تهذیب نفس و اخلاق خود بپردازد. با توجه به نوعی تقسیم بندی در باب مسائل اخلاقی در جامعه مسلمانان ،بنا به گفته علامه طباطبا ئی در تفسیر المیزان ) می توان گفت ، در نوشتن و تألیف این آثار از دو روش متفاوت استفاده شده است : 1. روش عقلاء و حکما ی یونانی : در این روش اهداف و غایات دنیوی ملاک و معیار تهذیب نفس و کسب فضائل قرار گرفته است در این روش برای تبیین اخلاق و اصول آن، نخست به تعریف : فضائل عقلی و عملی، خیر ، کمال ، ( اموری که به تعبیر ارسطو مطلوب بالعرض اند ) پرداخت می شود و در مرحله بعد به تعریف سعادت ( که مطلوب بالذات است )، می پردازند. این روش ، عام و مورد پسند عامه مردم نیز می باشد ، زیرا که این روش مبتنی بر حسن و قبح عقلی و ذاتی است که مطابق آن هر کسی درکی از حسن و قبح افعال صادر شده از انسان دارد ، به عنوان مثال هر کس با عقل و خرد خود می فهمد که عدالت نیکوست و ستم کردن بر دیگری ناروا و زشت است . اشکال عمده این روش این است که نویسندگان و طراحان آن تحت تأثیر فلسفه و حکمت یونان ، اخلاق اسلامی نوشته اند . نمونه این نوع اخلاق نویسی را می توان در ابن مسکویه ( طهاره الا عراق) ، خواجه نصیر طوسی ( اخلاق ناصری و اخلاق محتشمی ) و در این اواخر نراقی های پدر و پسر ( جامع السعادات و معراج السعاده ) مشاهده کرد. کار مهمی که غزالی انجام داد این بود که وی متوجه سیطره اخلاق یونانی در جامعه اسلامی شد و برای زدودن آثار آن بسیار تلاش کرد و آثار ارزشمند وی در باب اخلاق که حاکی از توجه او به اخلاق اسلامی است را تألیف و تصنیف کرد . 2. اخلاق مبتنی بر کتاب و سنت : این روش متکی بر توحید پروردگار است و نه فقط مبتنی بر وجدان اخلاقی صرف. این روش بر این باور است که هرچه در عالم و قلمرو مالکیت انسان است از آن خدا و متعلق به اوست و مالک حقیقی بر انسان و عالم اوست .بنابر این هر کاری را که انسان انجام می دهد ، لازم است برای رضای پروردگارش باشد ، زیرا هر عملی را که انسان برای غیر خدا انجام دهد ، از انجام آن هدفی را در نظر دارد : یا برای این است که می خواهد دیگران او را تحسین کنند و عزت و قربی نزد آنها کسب کند و یا به خاطر ترس از چیزی، کاری انجام می دهد تا گرفتار شرّ آن نشود. می توان گفت مهم ترین امتیاز این روش نسبت روش اول ، ضمانت اجرائی آن است؛ اسلام می خواهد انسان را به گونه ای تربیت کند که حضور مأمور قانون در محل ارتکاب جرم و عدم حضور او برایش تفاوتی نکند، زیرا که انسان تربیت شده بر اساس معیار های اسلامی ، خدا را در همه جا حاضر و ناظر بر اعمال خود می داند و بر این با ور است که خدا او را می بیند و ناظر بر اعمال و رفتار اوست و تلاش می کند تا د ر محضر او معصیت نکند. ( ألم یعلم بأنّ الله یری . علق/ 14) البته تقیسمات دیگری نیز در باب مسائل اخلاقی وجود دارد ، از جمله : اخلاق شناسی فلسفی ، اخلاق شناسی نقلی ، اخلاق شناسی عرفانی اخلاق شناسی مصلحت اندیش و اخلاق شناسی تلفیقی. به نحو مبسوط تری در بخش کلیات پایان نامه به آنها اشاره خواهیم کرد. از امتیازات مهم عرفای مسلمانان این است که آنها به جای توجه و تکیه بر حکمت یونان به کتاب و سنت رجوع کرده و باور ها و عقاید شان را از کتاب و سنت اتخاذ کرده اند؛ درست همان روشی را که غزالی در اخلاق اسلامی بر گزیده بود ، دیگر عرفا نیز، چه قبل از غزالی و چه پس از وی همین روش را اتخاذ کرده اند . از نخستین عارفانی که در این مسیر گام برداشته است وبا قاطعیت می توان گفت، روش و همچنین نگرش وی در اخلاق و اخلاقیات مبتنی بر کتاب و سنت و الهام گرفته از آن است ، عارف بزرگ ، شیخ‌الاسلام خواجه عبدالله انصاری است. او با نوشتن کتاب "صد میدان" و "منازل السائرین" راه سیر و سلوک الی الله را به ابواب مختلفی تقسیم کرده است. اصل کتاب در اخلاق عملی نوشته شده است و دارای ده بخش است : 1. بدایات ، 2. ابواب ، 3. معاملات ، 4. اخلاق ، 5 اصول ، 6. اودیه، 7. احوال، 8. ولایات ، 9.حقایق، 10. نهایات . و بخش سیر و سلوک الی الله که ناظر به اخلاقیات است را در ده باب : (صبر، رضا، شکر، حیا، صدق، ایثار، خُلق، تواضع، فتوّت و انبساط) تنظیم کرده است. پس از وی عالمان بزرگی به شرح و تفسیر این ابواب پرداخته اند. از جمله علامه حمزه فناری اصفهانی ، مؤلف کتاب نفیس « مصباح الانس» سید حیدر آملی ، بخش توحید کتاب منازل‌السائرین را در « جامع الاسرار » نقل کرده است . شیخ الاسلام انصاری کتاب منازل‌السائرین را در دوران پختگی و کمال خود، در سن 81سالگی نوشته است . منزلت ومقام کتاب منازل السائرین: کتاب منازل السائرین ، نزد عرفای مسلمان از جایگاه برجسته وبا اهمیتی بر خورد ار است .ابن عربی در توصیف آن می نویسد : « و قد ذکر من ذالک ][ الطرق السلوک ] الهروی فی جزء له سمّاه " منازل السائرین" یحتوی علی مئه مقام ، کلّ مقام یحتوی علی عشره مقامات ، و هی المنازل .» و سید حیدر آملی نیز می نویسد : « و أن نقتصر من کلام المشایخ کلّهم علی کلام شیخ واحد منهم ، الذی یکون فی هذاالباب أعظمهم و أعلمهم و أقوی کشفاً و شهوداً منهم ؛ و هذا بالاتفاق لیس إلّا الشیخ الکامل المحقق الواصل أبا اسماعیل عبد الله بن إسماعیل الأنصاری الهروی - قدس الله روحه العزیز - فإنّه قد ذکر فی کتابه الموسوم ب " منازل السائرین " و ما اتّفق لأحد من المتقدمین و المتأخرین بدقّته و لطافته » . ملاصدرا نیز در باب توحید اسفار ج2/338 از نظرات شیخ الاسلام انصاری بهره برده است .

گرایش به معنویت و نگاه‌های عارفانه دینی در دوره معاصر و نیاز مبرم به بازبینی متون عرفانی پژوهشگران را بر آن می‌دارد تا نگاهی دوباره به آثار عرفانی دوره‌های گذشته داشته باشند. از سویی نگاه‌هایی با تفسیر عارفانه یا رویکرد عرفانی به قرآن مجید زبان این کتاب را برای فهم مخاطبین امروز قابل دستیابی می‌کند. در بازار ارائه مکاتب مختلف عرفانی آن دسته از منابع که مطابقت بیشتری با مفاهیم کلام وحی دارند، هم قابل اعتبارترند هم ماندگارتر و به حق نزدیک‌تر. از این میان یکی از ارزشمندترین متون برجای مانده در حوزه متون عرفانی منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری است.ویژگی این کتاب تطبیق منازل سلوک با مفاهیم قرآن کریم است. بنابر‌این این پژوهش در‌صدد تفسیری قرآنی از متن عرفانی خواجه عبدالله و تفسیری عرفانی برگرفته از کتاب منازل السائرین از قرآن کریم است. در این راستا تحقیق حاضر با بهره‌گیری از تعاریف، توصیفات و تقسیمات خواجه عبدالله انصاری در کتاب منازل السائرین، در چهار فصل به تبیین منشاء قرآنی آموزه‌های این کتاب پرداخته است. در فصل اول کلیات، پیشینه جریانات اعتقادی ـ عرفانی، بیان مسئله، اهمیت و ضرورت آن و مفاهیم و متغیرهای تحقیق مطرح شده است. در فصل دوم معنای لغوی و اصطلاحی هر واژه (عنوان هر منزل) در قرآن کریم و عرفان بررسی شده؛ که علاوه بر آن مفاهیم اخلاقی ـ معرفتی مطرح شده در هر باب در سیاق آیات شریفه قرآن کریم, پی‌جویی شده است تا مبنای قرآنی آنها و برخی آیات مشابه با موضاعات استخراج و نوع نگاه قرآن به این مفاهیم تشریح شود. در فصل سوم با بیان اهمیت چینش و ترتب منازل بر یکدیگر, سیر معناداری از حرکت به سوی کمال مطلق هستی برای انسان ترسیم شده که با بیداری حقیقی از غفلت‌ها و تعلقات آغاز و به توحید حضرت حق ختم می‌گردد.در بخش آخر، در ادامه تحلیل مفاهیم بیان شده مهمترین نتایج بدست آمده در این پژوهش نشان داد که 1ـ منازل السائرین یا پیشنهاد سیر و سلوک در حوزه عرفان عملی این کتاب انطباق فراوانی با مفاهیم قرآن کریم دارد. آیات قرآن کریم قابلیت کشف منازل سلوک در عرفان عملی را دارد.2ـ انتخاب خواجه عبدالله در چینش منازل سلوک تا حد زیادی منطبق با مفاهیم قرآنی است. 3ـ انتخاب عناوین سلوک از آیات قرآنی از ابتکارات خاص خواجه عبدالله و قابل تایید بعد از بررسی سیاق و فضای حاکم بر آیات است. رده‌بندی سه‌گانه خواجه عبدالله منطبق با لایه‌های معنایی قرآن است(عوام، خواص، خاص‌الخاص). این پژوهش گامی برای مطالعات عرفانی در حوزه کلام وحی است.