جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

بررسی جریان فکری غلو در دوره امام کاظم (ع) موضوع اصلی این مقاله است. جریانی که نمایندگی اصلی آن در دست افراد واقفی مسلکی چون محمد بن بشیر کوفی بود. پژوهش حاضر که بیشتر با تکیه بر منابع فرقه شناختی و رجالی تدوین شده، درصدد شناسایی دقیق این فرد و جریان فکری او و نیز دیگر غلات این دوره، از جمله مشبهه و نوع برخورد امام با آن هاست. بررسی این موضوع، نشان می دهد محمد بن بشیر با استفاده از ترفندهایی خاص، عده ای را جذب خویش ساخت و عقاید غالیانه و بسیار افراطی چون الوهیت امام و توقف در ایشان را مطرح کرد و همین امر، سبب برخورد آن حضرت با وی شد. امام کاظم (ع) برای مبارزه با اندیشه های غالیانه، علاوه بر اعلام برائت از محمد بن بشیر، لعن او، دروغ گو خواندن وی، نفرین وی و نهایتا حلال شمردن خون او از یک سو در برابر کسانی که تا آن زمان به جریان غلو پیوسته بوده اند دست به روشنگری زدند و از سوی دیگر نسبت به آیندگان هم هشدار دادند و افزون بر این با اندیشه های غالیانه مشبهه نیز برخورد کردند.

«تاریخ بغداد» نوشته خطیب بغدادی (م. 463)، یکی از منابع مهم اهل سنت در شرح حال نگاری است که زندگانی امام کاظم (ع) را نیز در بر دارد. آن چه این کتاب در باب زندگانی امام کاظم (ع) درج کرده، در منابع پسینی بسامد بسیاری یافته و منابع بسیاری از شیعه و سنی با اتکای «تاریخ بغداد» گزارش هایی را از زندگانی امام کاظم (ع) نقل کرده اند. این نوشتار، با بررسی نه روایت اختصاصی «تاریخ بغداد» در زمینه زندگانی امام کاظم (ع)، ضمن بررسی منابع خطیب بغدادی در ارائه گزارش های مربوط به زندگانی امام، به نحو راه یابی و ادامه حیات این روایات در منابع نگارش یافته پس از «تاریخ بغداد» می پردازد و سیر تطور این اخبار و نحوه راه یابی آن به منابع شیعه و سنی، و میزان گسترش آن تا قرن یازدهم را پی می گیرد. بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که اکثر منابعی که احادیث مختص به زندگانی امام کاظم (ع) را از «تاریخ بغداد» اقتباس نموده اند، با توجه به گرایش های مذهبی خود به تغییراتی در آن دست زده اند و گاه یک روایت را به صورت کامل کنار گذاشته اند.

هرچند زمینه شکل گیری طریقت های عرفانی در جهان اسلام، از حدود سده های چهارم و پنجم آغاز شده بود، صورت نهایی این طریقت ها به سده هفتم و پس از آن برمی گردد. بیشتر این طریقت ها، سلسله خود را از طریق امامان شیعه و به ویژه امام رضا (ع) تا امیرالمومنین علی (ع) به رسول خدا (ص) می رسانند. حال، این پرسش مطرح می شود که چه تصویری از امامان و به ویژه امام کاظم (ع) در زهد و عرفان اسلامی وجود داشته که به پذیرش ایشان به عنوان یکی از اقطاب سلسله های عرفانی انجامیده است؟ در برخی از منابع، ادعا شده است که برخی از مشایخ متقدم صوفیه با امام کاظم (ع) ارتباط داشته اند. مقاله حاضر، نخست کتاب های زهد را معرفی و آن گاه میزان صحت و سقم روایات حاکی از ارتباط مشایخ صوفیه با آن حضرت را بر رسیده و به این نتیجه رسیده است که اولا در کتاب های زهد و عرفان فقط به اختصار از امیرالمومنین علی (ع) تا امام صادق (ع) یاد شده است و از دیگر ائمه و به ویژه امام کاظم (ع) مطلقا ذکری در میان نیست؛ ثانیا هرچند دیدار یکی از مشایخ صوفیه، یعنی شقیق بلخی، با امام کاظم (ع) کم و بیش قابل اثبات است، ولی همین دیدار هم در هیچ یک از متون عرفانی ذکر نشده است و لذا در تاریخ عرفان و شکل گیری طریقت های عرفانی تاثیری نداشته است. بنابراین، برای فهم چگونگی و چرایی ورود اسامی ائمه (ع) به سلسله های عرفانی، مراجعه به متون زهد و تصوف کارگشا نیست و باید به دنبال دلایل دیگری برای آن بود.

مادران ائمه (ع)، از جمله انسان های تاثیرگذار در عصر ائمه (ع) به شمار می آیند و از آن جا که مصداق بارز «ارحام مطهره» هستند، جایگاه بسیار والایی دارند. در این میان، بررسی زندگانی بانو حمیده، مادر امام کاظم (ع) از آن روی که امام باقر (ع) و امام صادق (ع) در مورد وی سخنان مهم و ارزشمندی داشته اند، و نیز از آن جهت که در سایه آشنایی با تاریخ زندگی او می توان بخش هایی از تاریخ اسلام را با نگاهی نو مرور کرد ضرورت و اهمیت ویژه ای دارد. نوشتار حاضر، افزون بر واکاوی روایات مربوط به بانو حمیده و آشنایی با ویژگی های شخصی و شخصیتی و جایگاه این بانو در خاندان امامت، به بررسی نقش اجتماعی ایشان با توجه به گزارش های موجود در دوران زندگی امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) پرداخته است. مهم ترین این گزارش ها مواردی است که حاکی از وکیل قرار دادن این بانو برای ادای حقوق مردم مدینه و ارجاع امام صادق (ع) به ایشان برای پاسخ گویی به سوال فقهی و نیز وصی قرار گرفتن وی از سوی امام صادق علیه السلام است.

سازمان وکالت، مجموعه ای متشکل از امامان معصوم (ع) و عده ای از پیروان نزدیک و وفادار آنان بود که با همکاری یکدیگر، تشکیلات هماهنگ و منسجمی را پدید آوردند تا با اتکاء بر آن پیشبرد اهداف دینی خود را محقق سازند. وظایف این سازمان به امور مالی منحصر نبود و وظایف سیاسی، دینی و ارشادی را نیز شامل می شد. این تشکیلات از نیمه دوم عصر امامت، یعنی از زمان امام صادق (ع) به بعد آغاز به کار نمود و رفته رفته دارای نظم و گستردگی و هماهنگی بیش تری شد و تا پایان عصر غیبت صغرا استمرار داشت. در عصر امام کاظم (ع)، این سازمان با مشکلاتی همچون دستگیری و شکنجه حضرت و برخی از وکلا مواجه شد، ولی نواحی زیرپوشش وکلا و محدوده اقتدار آنان با تشدید فعالیت ها گسترش می یافت. وکلای آن حضرت در نقاطی مثل کوفه، بغداد، مدینه، مصر و برخی نقاط دیگر به فعالیت مشغول بودند. آن حضرت با وجود حبس و فشارهای موجود، توانستند تشکیلاتی را که پدر بزرگوارشان تاسیس کرده بودند، نه تنها حفظ کنند بلکه آن را گسترش دهند. در پژوهش حاضر، جایگاه و وضعیت این سازمان در عصر امام کاظم (ع) و نیز نقش آن حضرت در حفظ و گسترش آن بررسی خواهد شد.

دیرزمانی است که خاورشناسان، مطالعات درباره اسلام را، با انگیزه های مختلفی انجام می دهند، اما پژوهش دانشگاهی و روشمند غربیان درباره شیعه، به کم تر از یک قرن می رسد. شیعه پژوهی غربیان، در دهه های اخیر رشد چشم گیری داشته، اما امامت پژوهی آن ها چندان رونقی نداشته و به چند مقاله دائره المعارفی و برخی کتاب ها درباره تاریخ تشیع منحصر است که به مناسبت از ائمه شیعه (ع) بحث نموده اند. بررسی و تبیین مقاله «امام کاظم (ع)» در دایره المعارف اسلام لیدن که اتان کلبرگ آن را تالیف کرده و هم چنین بخش مربوط به امام کاظم (ع) از کتاب «مذهب شیعه» دونالدسون و کتاب «تشیع» هاینس هالم، محور اصلی مقاله حاضر را شکل می دهد. بررسی مطالب این سه شیعه پژوه غربی، تصویری نسبتا جامع از دوران زندگی امام از تولد تا شهادت را نشان می دهد. مساله جانشینی امام و پیدایش اختلاف میان شیعیان و شکل گیری فرقه های متعدد، مشکلات اجتماعی و سیاسی عصر امام، تقابل امام با خلفا و دستگیری های متعدد امام، بررسی اقوال متعدد درباره شهادت امام و پیامدهای آن و بررسی علل پیدایش فرقه واقفیه بعد از شهادت امام، از نکات مثبت پژوهش های غربیان درباره امام است. از سوی دیگر نحوه تعامل امام با فرقه ها، مواضع امام درباره قیام های علویان در این دوره، مواضع سیاسی- اجتماعی امام به ویژه در تعامل با خلفا، چگونگی ارتباط شیعیان با امام به ویژه در عرصه علمی- فرهنگی از جمله نکاتی است که خاورشناسان درباره زندگی امام کاظم (ع) به آن توجه نکرده اند.

این نوشتار، ادامه مقالات گذشته و تاملی بر چگونگی ارائه معارف مهدوی از سوی امام کاظم و امام رضا علیهما السلام است؛ بیاناتی که با توجه به اهداف کلی دعوت دینی، مخاطرات و نیازهای عصر ثبات و اقتدار عباسیان، نزدیک شدن عصر غیبت و ظهور گروه منحرف واقفیه شکل گرفته است.بررسی محورهای مورد تاکید در این بیانات و تامل در نسبت آن ها با اهداف کلی و نیازهای هر عصر می تواند از یک سو طرحی کلان نشان دهد که در این شکل از تعلیم و تربیت تعقیب شده است و از سوی دیگر، تاثیر تربیتی و اخلاقی هر یک از آموزه های مهدوی را نمایان تر کند.این پژوهش بر تحلیل محتوایی روایات صادره از امامان یادشده علیهما السلام تکیه دارد و تلاش می کند با توجه به شرایط عصر صدور، آثار آموزه های مهدوی بر شیعیان را معلوم کند؛ از این رو با تعیین محورهای مورد توجه در سخنان آن دو امام، همراه با ارائه نمونه ای از آن و تامل در نسبت این سخنان با شرایط مخاطبان به حکمت و جهت طرح هر یک از آموزه ها دست یابد.این نوشتار، روشن گر این سخن است که تعلیم آموزه های مهدوی در این برهه از تاریخ ائمه علیهم السلام افزون بر ارائه معارف مهدوی و آخرالزمانی، به نکاتی مهم در تربیت مخاطبان توجه دارد و نوعی زمینه سازی برای رهایی از آفات بحث مهدویت و مصون سازی از انحرافات در عصر امام کاظم و امام رضا علیهما السلام را دنبال می کند.

با توجه به شواهد تاریخی، در رابطه با بُعد اخلاقی و سیاسی امام موسی کاظم(ع) باید گفت که، در وجود حضرت(ع) مثل سایر ائمه(ع)، صفات اخلاقی به مرتبه کمال رسیده است. از سویی دیگر، سیاستمداری به معنای اصیلش مشاهده می شود؛ لذا با توجه به اهمیت این دو بعد و تبیین واژه ی سیاست و اخلاق در زندگی حضرت(ع) بر آن شدیم که به بررسی سیره سیاسی، اخلاقی امام موسی کاظم(ع) بپردازیم. تا ضمن آشنایی اجمالی با زندگی امام ( ع) و الگو برداری از نکات اخلاقی، عبادی در زندگی حضرت(ع)، به رفع تقریبی شبهات و ذهنیات سوء نسبت به ابعاد زندگی حضرت(ع) نیز پرداخته باشیم؛ لذا در ادامه به اختصار به زندگی حضرت اشاره م کنیم : لقب : کاظم – کنیه : ابوالحسن – ولادت : روز یکشنبه 7 صفر سال 128 هجری. – شهادت : 25 رجب سال 183 هجری. – محل ولادت : ابواء – محل دفن : کاظمین – نام مادر : حمیده خاتون(س) – نام پدر : جعفر بن محمد(ع) – فرزندان : بنا بر یک قول 38 نفر به نام های : علی الرضا(ع)، زید، ابراهیم، عقیل، هارون، حسن، حسین، عبدالله، اسماعیل، عبیدالله، عمر، احمد، جعفر، یحیی، اسحاق، عباس، حمزه، عبدالرحمان، قاسم، جعفرالاصغر، خدیجه، ام فروه، اسماء، علیه، فاطمه، ام کلثوم، آمنه، زینب، ام عبدالله، زینب صغری، ام قاسم، حکیمه، اسماء صغری، محموده، امامه و میمونه. فضایل : 1- آن حضرت ( ع) عابدترین مردم بودند، تهجد شبانه داشتند، روزه بسیار می گرفتند. 2- بسیار بردبار و با گذشت بودند، به طوری که از گناه و تقصیر دیگران زود می گذشتند، لذا آن حضرت ( ع) را کاظم می گویند. امام(ع) در عصر خلفاء : حضرت موسی بن جعفر(ع)، زمان خلافت منصور، مهدی، هادی و هارون را درک کردند. ایشان مدتی را در زمان منصور بودند، بعد از او مدت ده سال نیز در زمان حکومت مهدی عباسی زندگی کردند و در این مدت، یک بار حضرت ( ع) را به عراق طلبید و در آنجا محبوس نمود، ولی چون معجزات بسیاری از امام(ع) دید، جرأت آزار رساندن به حضرت ( ع) را پیدا نکردو ایشان را آزاد نمود. بعد از مهدی، هادی عباسی به خلافت رسید. او نیز مدت زیادی حضرت(ع) را زندانی کرد، اما اجل مهلتش نداد و از دنیا رفت. وقتی هارون به خلافت رسید، حضرت ( ع) را در زندان های مختلف مورد شکنجه قرار داد و سرانجام به دستور او، توسط سندی بن شاهک با زهر به شهادت رسیدند. کلید واژه ها : سیره، اخلاق، سیاست، امام، کاظم

ائمه علیهم السلام در دوران گوناگون با توجه به شرایط زمان خود هر کدام روش خاصی را در برابر رویدادها و حوادث و خلفای وقت در پیش گرفتند، امام موسی بن جعفر (ع) نیز در یکی ازدوران های مهم تاریخ اسلام یعنی خلافت عباسی به امامت رسیدند. این دوره یکی دوران های پر تلاطم تاریخ است، علاوه بر اینکه خلفای عباسی فشار خاصی بر علویان وارد می کردند و هر حرکتی را به شدت سرکوب می کردند سعی داشتند تا هر گونه فعالیتی را در کنترل خود داشته باشند، وضعیت فرهنگی و اجتماعی آن دوره نیز قابل تامل است، حضور اندیشه ها، آراء و فرق گوناگون از بین مسلمانان و غیر مسلمانان در جامعه جو خاصی را ایجاد کرده بود حضور طبقات مختلف اجتماعی که در اثر آشنایی و ارتباط بیشتر با ملل دیگر بوجود آمده بود از دیگر شاخصه های این دوران است. امام (ع) با توجه به این اوضاع تلاش داشتند تا مردم را با عقاید و اندیشه های صحیح آشنا کنند و در طی مباحثات و مناظراتی که با مذاهب دیگر انجام می دادند سعی در زدودن شبهات و افکاری که در بعضی موارد الحادی بود، برآمدند. بنابراین برای شناخت موضع امام(ع) و فعالیت های ایشان و چرایی و چگونگی عملکرد امام(ع) در این دوران شناخت ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن دوره ضروری به نظر می رسد، این رساله بر آن است تا آنجا که از منابع و مستندات بر می آید به بحث و بررسی در این زمینه ها بپردازد.