جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب مورد بحث نوشتۀ عالمی است از متکلمان اماميه و با ادبياتی که نشان می‌دهد نويسنده اش يک متکلم برجسته است. مبانی فکريش دقيقا همانی است که از مکتب هشام بن الحکم می‌شناسيم. ادبياتش و نوع بيانش به آن دوره می‌ماند. معتقد به نص است و با هر گونه غلوی در حق ائمه که آنان را جای خدا و يا پيامبر قرار دهد مخالف است. در عين حال اين کتاب سند بسيار ارزشمندی است برای اصالت و قدمت انديشۀ امامت و نص و علم امام در مقام وارث پيامبر در تشيع سده دوم قمری.

علی بن اسماعیل بن شعیب بن میثم تمار از اصحاب امام رضا (ع) و از شخصیت‌های علمی بسیار برجسته قرن دوم و سوم است. نجاشی وی را از شخصیت‌های کلامی شیعه خوانده و ابن‌ندیم او را نخستین شخصیتی معرفی کرده که بر اساس مذهب امامیه «تکلّم» کرده است. احوال شخصیه علی بن اسماعیل میثمی، تفسیر این سخن ابن‌ندیم و وجه جمع آن با این حقیقت که شخصیت‌هایی همچون هشام بن حکم از نظر زمانی بر ابن‌میثم متقدم‌اند، بخشی از محتوای این مقاله را تشکیل می‌دهد. در بخش دیگر، دیدگاه‌های اعتقادی ابن‌میثم در باب حقیقت ایمان، توحید (اثبات صانع، اتهام تشبیه و تجسیم، اراده خداوند)، نبوت (منبع علم پیامبران، معجزات پیامبر اسلام (ص)) امامت (ضرورت وجود امام، گستره و منابع علم امام، ولایت تکوینی امام و مباحث امامت خاصه) بر اساس روایات برجای‌مانده از او و گزارش‌های منابع تاریخی، رجالی و فرقه‌شناختی مطرح شده است.

علی‌بن‌اسماعیل بن‌شعیب بن‌میثم تمار از اصحاب امام کاظم و امام رضا(علیهماالسلام) و ازبرجسته‌ترین شخصیت‌های علمی قرن دوم و سوم و از نوادگان یار ارادتمند به حضرت امیر(علیه‌السلام) میثم تمار بوده است. به نقل کتب تاریخی ابن‌میثم از لحاظ مراتب علمی جایگاهی رفیع در این خاندان داشته است وی ازجمله کسانی بود که با گروه واقفه که امامت حضرت رضا(علیه‌السلام) را قبول نکرده بودند مناظره نموده‌است. ایشان علاوه بر حوزه کلام و عقائد در حوزه حدیثی نیز مشهور بودند ابن‌میثم از جمله شخصیت هایی است که بعد از استادش هشام بن حکم ادامه دهنده راه ایشان بوده و واسطه نقل تفکرات استاد خویش به بصره و بغداد بوده است او از شخصیت هایی است که دارای فکر و ایده بوده و اصحابی داشته است، حتی به او فرقه ای به نام میثمیه را نسبت داده‌اند، عده‌ای نیز جریان قطعیه را به علی‌بن‌اسماعیل نسبت داده‌اند. به ایشان نسبت هایی ناروایی همچون غلو، تشبیه و تجسیم، تحریف قرآن، انحراف در بحث اراده، زیادت اموری از یهودیت در تشیع داده شده است که قابل نقد است. ابن ندیم او را نخستین کسی معرفی نموده است که در مذهب امامیه به کلام پرداخته است، برخی از علمای شیعه و اهل سنت در تفسیر این کلام گفته اند که او نخستین مناظره کننده در مذهب امامیه یا نخستین مصنف در کلام امامیه بوده‌است. برخی همچون نجاشی در این باب سکوت اختیار کرده‌اند. مساله دیگر اینکه ابن‌میثم در بحث توحید ایمان را اینگونه معرفی نموده است ایمان شناخت قلبی و اقرار به زبان و عمل به ارکان است. مساله مهم دیگر جایگاه ویژه امام در نزد ابن‌میثم است که او برای امام علاوه بر خلافت سیاسی مرجعیت علمی را نیز قائل است و جایگاه امام بعد از نبی را انتصابی دانسته است نه انتخابی، مصحف فاطمه(سلام‌الله‌علیها) را از نشانه های خاص امامت دانسته است و به منطق الطیر و علم غیب و اینکه عالَم بدست امام معصوم(علیه‌السلام) است قائل می‌باشد.

از جمله كارهايى كه پس از روى كار آمدن خليفه اول صورت گرفت، ممانعت از نوشتن و انتشار حديث و سنت نبى اكرم (صلى الله عليه وآله) بود. اين كه چه دليلى ايشان را وادار به اين تصميم كرده و توجيه آنان چه بوده و چه روش هايى را براى جلوگيرى از انتشار حديث به كار گرفتند و تا چه زمانى اين ممنوعيت ادامه داشت و سرانجام پى آمدهاى اين ممنوعيت چه بود؟ قابل تأمل و بررسى است. پيش از اين كه به اين پرسش ها پاسخ داده شود، لازم است ديدگاه نبى اكرم (صلى الله عليه وآله) را درباره نوشتن سنت و گفتار ايشان مرور كنيم. تأكيد نبى اكرم (صلى الله عليه وآله) بر نوشتن حديث، در ده ها مصدر و مرجع معتبر، به تعابير مختلف آمده است: «قيدوا العلم بالكتابه، استعن بيمينك و ..» خود دليل روشنى بر تشويق و ترغيب آن گرامى بر كتابت حديث است. مى توان گفت در عهد پيامبر گرامى اكرم اسلام (صلى الله عليه وآله) بعضى از اصحاب، مجموعه هايى از احاديث داشتند كه تحت عنوان صحيفه در كتب روايى و تاريخى مكتب امامت از آن نام برده مى شود. در اين جا قسمتى از اين مجموعه ها بيان مى شود.