جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«مدنیت» انسان از موضوعاتی‌ است که از روزگار کهن تاکنون، فیلسوفان به تحقیق دربارة آن پرداخته‌اند و این موضوع، مبنای برخی دانشهای حکمت عملی و بویژه از مبادی فلسفة علوم اجتماعی ا‌ست. اگر چه ضرورت «حیات اجتماعی» یا مدنیت برای همة انسانها کمابیش آشکار است اما یونانیان این پدیدار را موشکافانه در کتابهای فلسفی بررسی میكردند و آنچه از گذشته تا امروز در جهان اسلام با عنوان مدنی‌بالطبع بودن انسان میشناسیم، ریشه در یونان و عصر ترجمه دارد. این تعبیر با ترجمة اسحاق بن حنین از اخلاق نیکوماخوس ارسطو، در سدة سوم قمری در جهان اسلام پدید آمد و با تهذیب الأخلاق مسکویه رازی زمینة گسترش آن فراهم شد. اگر چه بیشتر مترجمان اخلاق ارسطو به فارسی و عربی، این ترکیب را بکار نبرده‌اند، اما امروزه نیز همچنان بر سر زبانهاست. آموزة مدنیت انسان، در جهان اسلام مبنای برهان حکیمانی همچون ابن‌سینا بر اثبات نبوت قرار گرفته و فخررازی پای آن را ـ که بعدها به نام طریقة‌الحکماء مشهور شده ـ به کتابهای کلامی گشوده است. این مقاله میکوشد با بررسی میراث مکتوب فارسی و عربی در دسترس، خط سیر آمیزة مدنی‌بالطبع که بمثابه اصطلاح و قالبی در جهان اسلام درآمده و تا امروز نیز بکار میرود، را در سده‌های میانه تبیین نماید و جای خالی بررسی تاریخی آن را در پژوهشهای کنونی، از وجوهی پر کند.

از متون جغرافیای انسانی اطلاعات و آگاهی‌های ارزشمندی در زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی و تاریخی به دست می‌آید. در این متون، جغرافی نگاران مسلمان به وصف اوضاع اجتماعی، خُلق و خو، آداب و رسوم، اوضاع دینی و سیاسی اقوام و ساکنان مناطق گوناگون جهان اسلام پرداخته‌اند. وصف اصطخری و مقدسی دو جغرافی نگار برجسته ایرانی و عرب قرن چهارم، علاوه بر بیان امور واقع جغرافیایی ـ تاریخی، تحت تأثیر گرایشهای قومی، دینی و سیاسی آنان نیز قرار داشته است. در این مقاله، به روش توصیفی ـ تحلیلی نمونه‌هایی از انعکاس گرایشهای مذکور در آثار دو دانشمند جغرافی نگار بررسی خواهد شد. نتیجه نشان می‌دهد که در بهره‌گیری از متون جغرافیایی و نیز تاریخی، همواره باید جانب احتیاط را نگاه داشت و ارزیابی، تهذیب و نقد محتویات در استناد به آنها می‌باید در نظر گرفته شود.

عتیق بن محمد نیشابوری،مشهور به سورآبادی(سورایانی،سوریانی،سورابانی بر حسب نسخه ها و منابع،نک:مهدوی،مقدمه قصص،ص14)د.494ق.،مفسر و مترجم قرآن به زبان فارسی. با همه شهرتی که تفسیر این دانشمند به دست آورده،خود او هنوز در گمنامی مانده است.پنج منبعی که مرحوم مهدوی یافته،هر کدام بیش از دو سه کلمه درباره ی او سخن نگفته اند: عبدالغافر فارسی(د.527ق.)دو سه اطلاع مهم به دست می دهد(نک.تاریخ نیشابور،المنتخب من السیاق،انتخاب صریفینی،ص403،یکی آن که او در صفر494 در گذشته است،دیگر آن که نیشابوری بودن او را تایید می کند،سه دیگر آنکه او را زاهد و شیخ کرامیه خوانده است (-شیخ طایفه ای ابو عبدالله محمد بن کرام).شیخ احمد جام (ص103)و حبیش تفلیسی (ص1) به تفسیر او اشاره کرده اند و سر انجام، حمدالله مستوفی (ص694)و به پیروی از او حاجی خلیفه(1/440) وی را هروی و معاصر آلب ارسلان سلجوقی (455-465) دانسته اند. همه چیز بر کرامی بودن این مفسر دلالت دارد: از محمد بن کرام با حرمت بسیار نقل قول می کند(سور آبادی،تفسیر،3/1657)، از بزرگان آن فرقه بسیار نام می برد(نک. دانشنامه)،مانند همه ی کرامیان،درباره ی ایمان منافق نظر مخالفی ابراز نمی دارد(تفسیر،3/1953)،به وجود دو امام بر حق در آن واحد اعتقاد دارد.

به قیاس وام واژه های کهن تر انبوهی نویسنده،از زمان ابن درید (د.391ق.) تا زمان ما به "معربات" به طور عام، و به معرباتی که ریشه فارسی دارندبه طور خاص، پرداخته اند؛ همه نیز یافته ها و بررسی های خود را در فهرست هایی که بر حسب الفبا تنظیم شده اند، عرضه کرده اند. این شیوه اگر چه برای نظام دهی و شمارش سود مند است، کلمه را به قالبی نبم تهی و خشکیده تبدیل می کند که بار معنایی خود را تا حدبسیار از دست می دهد. همینکه فرهنگ نویسان مسلمان کلمه را از بستر تاریخی اجتماعی اش بر می گرفتند و از زمان و مکان وام گیری دور می ساختند،رشته هایی را که آن کلمه را به گذشته و حال پیوند می داد، می بریدند و کلمه ناچار همه طیف های معنا شناختی خود را از دست می داد و به یک معنای محدود و تقریبا انتزاعی بسنده می کرد. همه اهمیت وام واژه در آن است که نشان دهد که پدیده های مادی و معنوی به چه آیینی در میان قوم وام دهنده رواج داشته و سپس زبان وام گیرنده، در چه زمانی و در چه شرایطی به آن پدیده ها نیازمند شده و قالب کلمه ها را با همه محتوای معنایی شان به وام گرفته است. از راه این پژوهش ها می توان به جابجایی فرهنگ ها پی برد و به کمک بررسی و بخش بندی محتوایی، نوع آن فرهنگ هارا تعیین کرد.