جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ این‌همانی شخصی افراد انسانی در طول حیات دنیوی و اخروی یکی از مباحث اساسی در تاریخ فلسفه و الهیات است. فیلسوفان از منظرهای مختلف به بررسی این مسئله پرداخته و آرای متعارضی در این زمینه مطرح کرده‌اند. این پرسش برای ابن‌سینا و ملاصدرا نیز تا حدودی مطرح بوده و هر دو فیلسوف در چارچوب نظام فلسفی خویش به بررسی آن پرداخته‌اند. ابن‌سینا بر این باور بود که انسان نوع واحدی است که نفس مجرد او، با عوارض و لواحقی، متشخص و متمایز می‌شود و هویت و تشخص فرد انسانی با بقای آن همچنان محفوظ است، هرچند بدن او تغییر کرده باشد یا به کلی از بین رفته باشد. ملاصدرا نیز طبق مبانی فلسفی خود، به ویژه حرکت جوهری، براین باور بود که هویت آدمی در تحول وجودی به سر می‌برد و حرکت اتصالی مساوقِ وحدت شخصی است. بنابراین با بقای این وجود متصل و جامع، هویت فرد در دنیا و آخرت محفوظ است و بر آن اساس می‌توان گفت که فرد اخروی همان فرد دنیوی است. گرچه هر دو نظر، بر اساس مبانی فلسفی خود، نکات برجسته و قابل دفاعی دارند، لکن از آنجا که طبق نظر هر دو فلسفه، در حیات اخروی، بدن مادی با ویژگی‌های دنیوی حضور ندارد، لذا شناسایی افراد در حیات اخروی توسط ناظر بشری و تطبیق آنها با افراد دنیوی با چالش مواجه است. بررسی این دو دیدگاه از جهات مختلف با رویکرد توصیفی-تحلیلی وظیفه‌ای است که این مقاله آن را بر عهده گرفته است.

حمل یکی از موضوعات مهم در منطق اسلامی است و حمل اولی ذاتی نوع جدیدی از حمل است که عمدتا در متون فلاسفه دوره متاخر اسلامی یافت می شود. پیشینه تاریخی شکل گیری این حمل یکی از موضوعات بحث برانگیز در میان شارحان صدراست. اما به نظر می آید آن را باید در مباحث ابن سینا درباره معنای حمل جستجو کرد. برای نشان دادن این مطلب تمرکز من در این مقاله بر دو قطعه از سخنان ابن سیناست که او در آن ها از معنای حمل سخن می گوید؛ یکی در اشارات و تنبیهات و دیگری در منطق المشرقیین. در اشارات چنین می خوانیم که در گزاره ای چون «الف ب است» منظور این است که «آن چیزی که الف است، همان نیز ب ست» و نه اینکه «حقیقت الف حقیقت ب باشد». احتمالاً به این دلیل که کلمه «حقیقت» در اینجا اندکی دارای ابهام است، متفکران پس از ابن سینا ترجیح داده اند تا در تفسیر این عبارت از عبارت دیگری از او استفاده کنند که او در آنجا می گوید منظور این نیست که «معنای الف همان معنای ب است». بحث تاریخی طولانی ای در این زمینه وجود دارد که ابن سینا دقیقاً می خواهد کدام معنا را از معانی حمل خارج نماید. با این حال، کاملا برخلاف چیزی که ابن سینا در اینجا در سر دارد، متفکران مسلمان اواخر دوره اسلامی از چیزی به نام حمل اولی ذاتی سخن می گویند که منظور از آن در گزاره هایی چون «الف ب است» این است که «معنای الف همان معنای ب است». مشخص است که در اینجا حلقه هایی از بحث مفقود است؛ حلقه هایی که من می خواهم بخشی از آن ها را در این مقاله و با پیش کشیدن برخی مباحث تاریخی حول و حوش این مسئله نشان دهم. رویکرد من به طور کلی رویکرد تحلیل متنی است که شامل توصیف، تبیین و فهم سخنانی می شود که در تفسیر سخنان ابن سینا در این دو موضع آمده است.

شرح و بررسی منطق ابن‌سینا از کتاب "اشارات" ایشان است. در این اثر به شرح مباحث منطقی نهج اول و دوم از کتاب مذکور پرداخته شده و مهمترین مباحث مربوط به علم منطق و ماهیت آن و چیستی مباحث منطقی، زبان‌شناسی، دلالت زبانی و برخی دیگر از قواعد علم منطق بیان شده است. در ابتدای این اثر به بحث در مورد چیستی، چرایی و ضرورت علم منطق پرداخته شده و پس از آن چگونگی پیدایش علم زبان‌شناسی و شاخه‌های دیگر از منطق بیان شده است. در ادامه به بحث در مورد دلالات پرداخته شده و مباحثی همچون: کلی و جزئی، مفرد و رکب، ذاتی و عرضی، انواع کلی (کلیات خمس) اعم از جنس، نوع، فصلف عرض عام و عرض خاص، انواع حد و تعریف، ماهیت و اسیب‌شناسی تعریف منطق بیان شده است. نویسنده این مطالب را با استناد به مباحث منطقی نهج اول و دوم از کتاب "اشارات" ابن‌سینا بیان نموده و آن‌ها را شرح نموده است.

اگرچه درحکمت سینوی فقط برای اضافه وجودی غیرمستقل در نظر گرفته میشود، اما نسبتها نیز خصوصیت‌هایی مشابه با اضافه دارند. از نظر ابنسینا نسبت به معنای اعمّش هر گونه ربط بین دو طرف است. این نسبت در خارج، سبب تحقّق اعراض نسبی می‌شود؛ و اما در ذهن، نسبت، به علاقهای اطلاق میشود که مقولات نسبی لازم دارند. وقتی این نسبت (علاقه) از جهت خود نسبت ملاحظه گردد، به ناچار هر دو طرف، از جهت همین نسبت، نه از جهت ذاتشان، مورد نظر است و در این صورت چیزی جز اضافه نیست، ولی وقتی این علاقه فقط از یک طرف منظور شود، شامل شش مقولهی نسبی است و «نسبت» در یک معنای دیگر مختص به آنها می‌شود. از این معانی نسبت به دست میآید که در فلسفه ابنسینا نسبت همان وجود غیرمستقلی است که برای اضافه اثبات میشود. مقولاتی که متوقف بر چنین نسبتیاند، علاقهای را لازم دارند که به حسب این علاقه، تعقّلشان نیز در مقایسه با غیر به دست میآید. از چنین وجودی، مفاهیمی اضافی مانند خود نسبت و ربط انتزاع میشوند که از افراد اضافه به شمار میآیند و میتوان آنها را اضافه وجودی در مقابل اضافات ماهوی نامید.

كه در پنج فصل است. (محمد تقي دانش پژوه) [دانشگاه تهران 6/2414؛ نشريه 10/277؛ مجمع علمي 3/265]