جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فهم و تفسیر متون مقدس در میان مفسران ادیان در درجه­ی نخست اهمیت قرار دارد. در این میان شلایرماخر در دین مسیحیت به عنوان پدر هرمنوتیک مدرن، راهکارهایی برای فهم و تفسیر کتب مقدس مطرح نموده که مدعی تعمیم کاربست آن‌ها در فهم و تفسیر قرآن است. وی به مؤلفه‌های کاربردی چون تعین معنای متن، عدم استقلال متن از مؤلف، لزوم هم‌سخنی با متن، عدم کفایت قواعد زبانی برای تفسیر، تجدید تجربه­ ذهنی مؤلف برای مفسر، شهود، همدلی و هنری بودن تفسیر در فهم کتاب مقدس و قرآن دست یافته‌است. بررسی مهم‌ترین مؤلفه‌های کاربردی هرمنوتیک شلایرماخر در فهم قرآن در پرتو دیدگاه تفسیری آیت‌الله جوادی آملی به روش توصیفی- تحلیلی رویکرد پژوهشی این جستار است. یافته‌ها و نتایج این مقاله گویای آن است که از هرمنوتیک روشی وی می‌توان در فهم قرآن استفاده کرد، ولی به‌طور‌کامل نمی‌توان بدان اکتفا نمود و رویکرد هرمنوتیکی او حاکی از کارگشا بودن برخی مؤلفه­ها و عدم کفایت بعضی دیگر در فهم قرآن است.

بی‌تردید یکی از مسائل مهم انسان‌شناسی، مقوله کرامت است. کرامت انسان در امتداد کمال او قرار دارد و مفهوم اعتلا و ارتقای مندرج در دو واژة کمال و کرامت، سیری عمودی در درجات کمال و کرامت را برای انسان ترسیم می‌سازد؛ لذا شاهد تفاوت در درجات کمال بین انسان‌ها هستیم که این تفاوت، از‌یک‌طرف به سیر نزول و کرامت ذاتی انسان منتسب است و از‌طرف‌دیگر به کرامت اکتسابی او در قوس صعود مرتبط است. حال یکی از مسائل مهم در بررسی کرامت انسان، تبیین شاخص‌های کرامت در اسلام و ارتباط هر یک از این شاخص‌ها با اسماء الهی است. این مقاله با روش تبیینی–تحلیلی با تأکید بر آراء آیت‌الله جوادی آملی، ضمن تبیین شاخص‌های کرامت انسان به بررسی ارتباط آنها با اسماء الهی می‌پردازد. در این بررسی به سه شاخص عمده خلافت الهی، تقوا و لقاء الهی دست می‌یابیم که در بررسی این شاخص‌ها به ارتباط وثیق آنها با اسماء الهی می‌رسیم؛ چراکه تحقق هر یک از این سه شاخص، منوط به مظهریت انسان در اسماء الهی است.

آیه دوم سوره فتح از جمله آیاتی است که در چالش با عصمت پیامبر اکرم(ص) تلقی می‌شود که در آن به رسول خدا(ص) نسبت داده شده در گذشته‌ و آینده مرتکب گناهانی است و خداوند این گناهان را آمرزیده و آن حضرت(ص) را از ابتلا به عذاب، باز داشته است. لذا این نوشتار که به روش تحلیلی و توصیفی و با رویکرد قرآنی و تطبیقی نگاشته شده است، ابتدا پوشیدگی مفهوم ذَنْب و سپس اسناد آن را مورد ارزیابی در نگاه علامه جوادی ‌آملی و فخر رازی قرار داده و در آخر به این نتیجه رسیده است که پیامبراکرم(ص) از هر اثم و عصیانی مبرا هستند و تفسیر ذَنْب در کلام فخررازی به گناه شرعی که عقاب اُخروی در پی‌دارد، تفسیری بی‌دلیل و ناهمخوان با سیاق آیه شریفه و ناسازگار با گفتار لغت‌شناسان و حکمت الهی در برانگیختن آن حضرت به مقام نبوّت و دلالت دیگر آیات مبنی بر عصمت پیامبران هرچند پیش از بعثت است و تفسیر ذَنْب در کلام علامه جوادی آملی به گناه در گمان مشرکان مکه، تفسیری همخوان با سیاق آیه شریفه و سازگار با گفتار لغت‌شناسان و برخوردار از پشتوانه حدیثی و قرآنی است.

تفسیر علمی آیات قرآن از گرایش‌های جدید تفسیری است که از زاویه قرآن و علوم تجربی به موضوعات می‌پردازد. با بررسی بعضی از این موضوعات نکاتی به‌دست‌می‌آید که هنگام نزول قرآن از نظر علمی ثابت نشده‌‌بود و اعجاز علمی قرآن ثابت‌می‌شود. در برخورد با آیات علمی نظرات مختلفی وجود دارد؛ مخالفان با تفسیر علمی معتقدند ساحت قرآن از دانش بشری مبراست؛ درمقابل افراطیون، یافته‌های علمی را برقرآن تحمیل و آیات را متناسب با مباحث علمی توجیه‌می‌نمایند؛ غافل از آن‌که برای فهم قرآن به‎عنوان کتاب هدایت، نه یک کتاب علمی، ضرورت دارد با درنظرگرفتن قواعد تفسیری و از جمله قرائن متصل یا منفصل، آیات، به ویژه آیات علمی را به درستی تبیین نمود و از افراط و تفریط جلوگیری‌کرد. توجه به این امر در تفسیر تسنیم و نیز سایر آثار مؤلف آن به‌خوبی نمایان است. بررسی موضوعات علمی مشهور در آثار آیت‌الله جوادی‌آملی با روش توصیفی، تحلیلی نقش تعیین‌کنندۀ قرائن، در تفسیر آیات علمی را نشان‌داده‌است. در قرائن متصل، توجه به سیاق در معنای آیات حرکت کوه‎ها نقش بسزایی دارد. دقت در قرینۀ پیوستۀ فضای نزول در جنس مشرق و مغرب، کرویت و حرکت وضعی زمین را اثبات‌می‌کند. در قرائن منفصل، نیز اهمیت توجه به آیات دیگر و روایات در تفسیرعلمی آسمانهای هفت‏گانه، مشرق و مغرب (کرویت)، اختلاف شب و روز (کرویت و حرکت وضعی و انتقالی زمین) به خوبی مشهود است؛ چنان‌که نقش ضروریات دین در تبیین معتدلانه از آیات و نظریات علمی چون فرضیه تکامل غیرقابل انکار است.

ادراک ذات الهی مسئله‌ای پرچالش در عرفان و حکمت اسلامی است. استاد جوادی آملی دیدگاه ویژه‌ای دراین‌باره دارد که تاکنون موضوع پژوهش مستقلی نبوده و مقاله پیش‌رو با روش توصیفی- تحلیلی به تبیین آن می‌پردازد. استاد جودی آملی ذات الهی را «وجود لابشرط مقسمی» می­داند و معتقد است: کنه ذات الهی به‌سبب تعین­ناپذیری و عدم تناهی، ادراک نمی­شود. وی دلیل‌هایی بر ادراک­ناپذیری ذات به‌دست می­دهد و بر این باور است که علوم حصولی و شهودی هریک تنگاناهایی برای ادراک ذات غیبی حق دارند. او ادراک شهودی ذات پس از فنای عارفانه را نیز روا نمی‌داند. هم‌چنین ادراک بخشی از ذات که در توان عارف شهودگر باشد، را نیز نمی­پذیرد؛ زیرا ذات الهی بسیط محض و بخش­ناپذیر است. از نگاه ایشان آن­چه ادراک می‌پذیرد ذات ظهوریافته است، نه ذات بما هی ذات. هویت مطلق الهی، غیب مطلق است و هیچ­کس ارتباط مستقیم (بی‌واسطه)ای با او ندارد. این دیدگاه با نقدهایی روبروست که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

علامه طباطبایی فلسفه را به الهی و غیرالهی و فلسفۀ الهی را به فلسفۀ اسلام و غیر آن تقسیم می‌کند. از دیدگاه ایشان الهی بودن فلسفه به اثبات وجود خداوند است، ولی فصل ممیز فلسفۀ الهی اسلام از غیر آن، به مفهومی است که از خداوند اثبات می‌شود. به اعتقاد ایشان اگر فلسفۀ الهی به اثبات توحیدِ اطلاقی برسد و بپذیرد که وجود خداوند که صرف است و هیچ حدی آن را محدود نمی‌کند و حتی از قید اطلاق هم مبراست، فلسفۀ الهی مربوط اسلام خواهد بود و در غیر این صورت، چنین نیست. اما آیت‌الله جوادی آملی، اسلامی بودن علوم، از جمله فلسفه را به معنای عام آن می‌داند. اسلام به معنای عام یعنی حق‌جویی و حق‌پذیری. بنابراین، به اعتبار فیلسوف یا کتابِ فلسفی نمی‌توان به اسلامی بودن یک فلسفه فتوا داد، بلکه باید هر مسئلۀ فلسفی یا علمی، جداگانه بررسی شود تا اگر حق و مطابق با واقع باشد، اسلامی شمرده شود وگرنه خیر. مسئلۀ اصلی این پژوهش تعیین مصداق برای فلسفۀ اسلامی از میان فلسفه‌های شناخته‌شدۀ موجود است. این پژوهش که در جمع‌آوری مطالب به شیوۀ اسنادی و در پردازش به شیوۀ تحلیلی و منطقی نگارش یافته است، به لوازم این دو دیدگاه و بررسی آنها می‌پردازد.

یکی از راه‌های ویژه برای ارتباط بین حق و خلق، بحث «فطرت الهی» انسان است. قبول این دیدگاه می‌تواند مباحث مطرح در بحثِ تجربه دینی را دچار تحولاتِ درخور توجهی نماید. از این‎رو، در این مقاله سعی می‌شود با بیان چیستی و انواع تجربیات دینی، بالخصوص دیدگاه استاد آیت‎الله جوادی آملی از فطرت الهیِ انسان؛ به بررسی چگونگی مصداق‌پذیری این دیدگاه در ذیل انواع تجربیات دینی اهتمام ورزیده ‌‌شود. همچنین با این بررسی، چراییِ وجودِ فطرت نیز تبیین می‌شود. با انجام این بررسی به روش تحلیلی – اسنادی و با تطبیق صورت گرفته شده بین تجربیات دینی و فطرت الهی از منظر استاد جوادی آملی، مشخص می‌شود؛ فطرت در دیدگاه ایشان، از مصادیق تجربۀ دینی و از انواع آن بوده و با توجه به نوع نگاه ایشان در این‎باره، در ذیل تجربیات عرفانی چه در معنای عام و چه در معنای خاص آن قرار می‌گیرد.

عبدالله جوادی‌آملی از اندیشمندان معاصری است که به دلیل جامعیت‌نسبی در دین‌شناسی در حوزه کلام‌سیاسی صاحب‌سخن و نظر بوده و به دلیل ورود در سیاست‌عملی و نظری در قواره عالم‌دینی، شایسته تحلیل است. اگر جریان‌های دانشی-ارزشی را به موافق و مخالف یا رقیب تقسیم کنیم، پرسش ‌اصلی مقاله آن است که جریان‌های تأثیرگذار بر کلام‌سیاسی آیت‌الله جوادی‌آملی کدام هستند؟ فرضیه در پاسخ بدین پرسش با روش تحلیلی-توصیفی و بر پایه چارچوب‌نظری هرمنوتیک‌اسکینر (چارچوب‌نظری) و مبحث زمینه‌های ذهنی‌اش بر آن است که سه جریان دانشی حکمت‌متعالیه و فلسفه‌اسلامی، تفقه و فقه، و قرآن‌گرایی، بر کلام سیاسی جوادی‌آملی به مثابه بخشی از زمینه‌های ذهنی سازنده کلام‌سیاسی وی بوده است. تأثیرگذاری مبحث تشکیک‌وجود در حکمت‌متعالیه و بازتابش در موضوع‌هایی مانند خلافت‌انسان، سراج و کاشف‌بودن عقل و ولایت‌شرع و تأثیرش بر مشروعیت‌سیاسی و نیز ترجیح رای‌اکثریت بر اقلیت؛ تأثیر تفقه‌سنتی و پویا و تفقه به‌معنای دین‌شناسی‌جامع بر نوع استدلال در مبحث پیمان‌ها و تحدید ناپذیری شرعی قلمرو ولایت‌فقیه و...؛ نیز قرآن به‌مثابه منهج‌تفسیری و نه منبع‌دینی؛ حجیت «فعلی» و نه انضمامی تفسیر قرآن به قرآن و تقدم آن بر کلام‌معصوم و تأثیرش بر تحلیل از خلافت‌انسان، کرامت‌انسان، عدالت و پلورالیزم از یافته‌ها و دستاوردهای پژوهش است. بر این‌ پایه، کلام سیاسی جوادی آملی مبتنی بر دوگانه عقل و نقل و نه عقل و دین و بر اساس کلامی‌جامع، تفقهی‌جامع و تفوق نگرش‌قرآنی است که در نظام‌مسائل کلام‌سیاسی بازتاب می‌یابد.

عدالت از مسائل مورد توجه ادیان الهی و مکاتب بشری بوده و اندیشمندان مختلف به بحث از آن پرداخته‌اند. سطح جدید مطالعات در زمینه عدالت، پرداختن به نگرش‌هایی همچون مطالعه هستی‌شناسی و انسان شناسی‌ها است که درون مایه محتوایی عدالت را می‌سازد. عدالت حوزه‌های گوناگونی را دربردارد. یکی از این حوزه‌ها، مطالعه عدالت بین دو جنس زن و مرد است که امروزه تحت عنوان عدالت جنستی از آن یاد می‌شود. از آنجا که عدالت جنسیتی مفهومی ترکیبی است، در مطالعه آن علاوه بر فهم عدالت؛ با توجه به شناخت انسان، کیفیت آفرینش او، تفاوت‌های بین زن و مرد، حقوق زنان به ارائه مبنای عدالت ضرورت می‌یابد. بررسی و ارائه معیار در تحقق عدالت جنسیتی مسئله‌ای است که کمتر پژوهشی به آن پرداخته است. از آنجا که آیت‌الله جوادی‌آملی یکی از فیلسوفان معاصر به‌شمار می‌آید که در زمینه انسان شناسی، مسئله زنان، برابری، عدالت و تفاوت‌های جنسیتی صاحب‌نظر است، نظرات ایشان با روش توصیفی_تحلیلی و با محوریت بررسی معیار در تحقق عدالت جنسیتی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. این مقاله به دنبال آن است که معیارهای تحقق عدالت جنسیتی را از منظر آیت‌الله جوادی آملی متناسب با جایگاه‌های مختلف انسانی شناسایی و تحلیل کند. در این راستا، در مسائل مربوط به هویت انسانی، عدالت با معیار تساوی و برابری سنجیده می‌شود؛ در کیفیت تربیت و محیط پرورش که تفاوت‌های بین زن و مرد حقیقی نیستند، عدالت با معیار استحقاق افراد تحقق می‌یابد؛ و در امور زیست‌شناختی جنسی، عدالت با توجه به تناسب مبتنی بر تفاوت‌های طبیعی تعیین می‌شود.