جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از منظر ابن‌سینا، قوه واهمه یکی از مهم‌ترین مبادی عمل است. این قوه مبدأ ادراکی عمل است. ادراک پیشین عمل، به‌کارگیری متصرفه برای تصور عمل، تحریک شوق شهوی و غضبی از طریق ادراک جزئی و تصوری نفع و ضرر، یاری‌رسانی به عقل عملی، پدیدآوردن برخی از کیفیات نفسانی مانند ترس یا آرزو، تولید گزاره‌های کاذب، تأثیر در خارج از بدن و واسطه‌گری بین وضعیت‌های بدنی و عمل از جمله کارکردهای این قوه است. این قوه برای کارکرد خود به همراهی سایر قوای ادراکی نیازمند است. واهمه انسان به دلیل همراهی با عقل، به کارکرد دیگری مانند اذعانات جزمی و ساخت برخی از گزاره‌های کلی دست یافته است. تشابه، تجربه، نیاز قوا و الهامات رحمانی الهی از جمله راه‌هایی است که از آن طریق، واهمه بدون کمک عقل به ادراکات خود دست می‌یابد. واهمه در اکثر موارد، بدون تصدیق و بلکه با ادراک تصوری نفع و ضرر را ادراک می‌کند. تصریحات ابن‌سینا درباره گزاره‌های مخیله و انفعال نفس از تخیلات بدون تصدیق این مدعا را اثبات می‌کند. علی‌رغم ابعاد مختلف اندیشه ابن‌سینا درباره وهم و جایگاه آن در عمل، اندیشه او دارای تعارضات و ابهاماتی است؛ مانند استناد ادراک کلی به قوه واهمه مادی در برخی موارد و عدم امکان تبیین بعضی کارکردهای وهم.

پس از اینکه تقسیم‌بندی معقولات به معقولات اولی، معقولات ثانیه­ی فلسفی و ثانیۀ منطقی، از سوی میرداماد ارائه شد و از سوی ملاصدرا مورد تأیید و تحکیم قرار گرفت، دیدگاه نهایی در تقسیم‌بندی معقولات تا امروز قلمداد شده است اما در مورد فیلسوفان پیش از میرداماد همچون ابن‌سینا اختلاف‌نظر وجود دارد. گروهی بر آن‌اند که ابن‌سینا قائل به تقسیم‌بندی سه‌گانۀ معقولات است به این صورت که معقول ثانی نزد او مساوی با معقولات ثانیۀ منطقی است اما معقولات ثانیۀ فلسفی را بااینکه می‌شناخته اصطلاح جداگانه‌ای برای آن‌ها قرار نداده است. در مقابل، دیدگاهی دیگر می‌گوید که ابن‌سینا قائل به تقسیم‌بندی دوگانه است و به نظر او، معقولات اول تنها مفاهیم ماهوی نیستند بلکه مفاهیم فلسفی را نیز از معقولات اول می‌داند و معقولات ثانیه ازنظر او همان معقولات ثانیۀ منطقی است. این پژوهش بر آن است که ابن‌سینا قائل به تقسیم‌بندی دوگانۀ معقولات است نه تقسیم‌بندی سه‌گانه که گروهی گمان کرده‌اند اما نه تقسیم دوگانه‌ای که در دیدگاه دوم گمان شده است بلکه به این صورت که او در یک تقسیم ابتدایی، معقولات را به دو قسم اولی و ثانیه تقسیم می‌کند سپس برخی از معقولات ثانیه از جهت امری که عارض آن‌ها می‌شود یعنی از جهت ایصال به مطلوب در منطق بحث می‌شوند وگرنه به نظر وی بحث از اثبات و نحوۀ وجود آن‌ها در فلسفه اولی است ازاین‌رو بالذات معقول ثانی فلسفی(در اصطلاح مشهور) هستند و بالعرض، معقول ثانی منطقی بنابراین نه‌تنها معقول ثانی ازنظر ابن‌سینا مساوی با معقولات ثانیۀ منطقی نیست بلکه اعم از آن‌هاست و مفاهیم فلسفی.

در مباحث فلسفی، نفس از اهمیت خاصی برخوردار است؛ از این‌رو پژوهش حاضر در پی دست‌یابی به پاسخ این پرسش است که حقیقت نفس از دیدگاه فخر رازی چیست؟ داده‌های این جستار عبارت‌اند از: فخر برخلاف ابن‌سینا اولاً مبحث نفس را از حوزۀ طبیعیات به طور کامل خارج می‌کند و در الهیات به آن نظم می‌بخشد. ثانیاً: برای نفس ناطقه تعریفی متفاوت ارائه می‌دهد که به «من» و مشارالیه آن اشاره دارد. در آرای فخر ناسازگاری‌هایی در بحث از حقیقت نفس وجود دارد؛ چنان‌که برخی از آرای او به مجردبودن نفس و برخی به مرکب‌بودن آن از روح و بدن اشاره دارد. در این راستا برای حل تعارض‌های مطرح‌شده سه راهکار به نظر نگارندگان رسیده است؛ نخست: لفظ نفس در آثار فخر رازی به‌ گونه اشتراک لفظی به‌ کار رفته است؛ دوم: نفس در تعریف منطقی انسان مورد توجه قرار گرفته است و کمال ماده به شمار می‌رود؛ سوم: علت اختلاف آرای فخر در آثارش به دلیل پایبندی او به منابع و محتویات دین است.