جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صلح امام حسن(ع) با معاویه در سال چهلم هجری، یکی از مهم‌ترین وقایع صدر اسلام است که باعث تغییر مدلِ حکومت اسلامی، از خلافت به سلطنت شد. به همین جهت، مورخان و محدثان، این واقعه را مورد توجه خویش قرار داده­‌اند و هر­کدام، با توجه به رویکردِ مذهبی و سیاسی خود، به نقل و تحلیلِ علل آن پرداخته‌اند. این مقاله، فلسفۀ صلح امام حسن(ع) با معاویه را با توجه به منابع سنی و شیعه، تا قرن هفتم مورد پژوهش قرار داده و پس از تحلیلِ انتقادی مستنداتِ روایی و تاریخی این منابع، به این نتیجه دست یافته که نوعِ نگاهِ مورخان و محدثان سنی و شیعه، در بیان و تحلیل فلسفۀ این صلح، متفاوت است. برایندِ این تحقیق نشان می‌دهد هر­دو­گروه، حفظ مصالح مسلمانان را فلسفۀ اصلی پذیرش صلح از طرف امام حسن(ع) می‌دانند، اما هر­کدام از مورخان و محدثان اهل سنت و شیعه، زمینه‌های گوناگونی را برای این دلیل اصلی، ذکر می‌کنند.

نظریهٔ کنش گفتاری یکی از نظریات مطرح در علم کاربردشناسی زبان است که با لحاظ‌ نمودن زبان در بافت کنش انسانی، دستیابی به ناگفته‌های متن و تحلیلِ معانی غیرآشکار گفتار را امکان‌پذیر ساخته و موجب تفسیر نظام‌مند متون می‌شود. طبق این نظریه، انسان برای بیان منظور خویش، تنها به تولید پاره‌گفتارهای حاوی کلمات و ساختارهای دستوری بسنده نمی‌کند؛ بلکه سعی دارد تا از رهگذر این پاره‌گفتارها، اعمالی را انجام دهد که کنش گفتار نام دارد. هدف از تحقیق حاضر شناسایی و تحلیل کنش‌های گفتاری در خطبهٔ غدیر بر پایهٔ مهم‌ترین کنش‌های گفتاری در نظریهٔ سِرل است. یافته‌های تحقیق نشان داد که در خطبهٔ غدیر، از کنش‌های گفتاری متعددی برای رساندن پیام اصلی خطبه استفاده شده است. در کنش‌های اعلامی با انجام موفقِ فعل گفتاری اعلان، وضعیت جدیدی پدیدار گشته و امام علی(ع) به عنوان جانشین پیامبر خدا(ص) منصوب می‌شود. هم‌چنین در کنش‌های ترغیبی، از مخاطب خواسته شده تا تکلیف الهی خویش را در خصوص ولایت و جانشینی امام علی(ع) به انجام برساند. به‌علاوه، در کنش‌های اظهاری، واقعیت موجود در مورد جانشینی امام علی(ع) بر زبان پیامبر خدا(ص) جاری شده و سعی در آشکارساختن درستی آن می­شود. در کنش‌های تعهّدی نیز رسول خدا(ص) خویش را متعهد به ابلاغ فرمان الهی در جانشینی حضرت علی(ع) می‌داند و در کنش‌های عاطفی، پیامبر(ص) با بیان جایگاه امام علی(ع)، احساس خویش را از طریق بُعد عاطفی بازگو می‌کند. با توجه به بافت موقعیتی خطبه و کنش‌های به‌کاررفته در آن، گوینده در پی معرفی جانشین، با کمک ترغیب مخاطب، اظهار و توصیف ویژگی‌ها و یادکرد فضیلت‌های امام علی(ع) ، ذهنیت خود را با مخاطب به اشتراک گذاشته تا مخاطبان را به بیعت با امام علی(ع) فرا خواند. نتیجه آن‌که با آگاهی از حقایق فرازبانی حاکم بر متن خطبهٔ غدیر و با استفاده از کارکردهای زبان، می‌توان به درک عمیق‌تری از لایه‌های زیرین خطبهٔ غدیر رسید و از حقایق نهفته در آن پرده‌برداری کرد.

ظهور خالصانهٔ اسلام در میان عرف جاری جاهلیت، با پیروی از امامتِ رسول خدا(ص) رخ داد. این امامت، پناه و نگهبان حیات و مرجعیت دین می‌باشد. تشیع با توجه به اصل امامت متکوّن و متنوع شده است؛ لذا مسیر شناخت جریانات شیعی در قرن اول، به زمینه و نحوهٔ اعتقاد به امامت باز می‌گردد. امامت نخستین مسئله‌ای بود که مسلمانان را به خود مشغول کرد و ابن‌عباس اولین و مؤثرترین شخصیت شیعه از عباسیان است. او را می‌توان ناظر بر همهٔ حوادث و جریانات دینی و اجتماعی قرن اول به شمار آورد. وی در طول حیات خود و معاصرت با چهار امام، همواره سعی می‌کند به عنوان یک شیعهٔ تأثیرگذار و فعال، باقی بماند. اما فرزندان وی، ابتدا برای همراهی با شیعیان سیاسی و سپس برای کسب قدرت، از تشیع اعتقادی فاصله گرفتند و در آستانهٔ حاکمیت، از تشیع تفضیلی حداقلی نیز عدول کردند. آنان با خروج از تشیع و تغییر رویکرد اعتقادی، به تقابل و تخاصم با ائمه و شیعیان پرداختند.

برائت واژه­ای قرآنی و درون­دینی، و به معنای گونه­ای انقطاع قلبی و عملی از هر­گونه رفتار، عقیده یا اهل باطل است. متون وحیانی، دشمن خدای متعال و منکر ارکان رسالت را مصداق بارز اهل باطل معرفی می­‌کند. برائت هر­چند در مفهوم، با واژه‌هایی ­چون لعن، بغض، سبّ و عداوت همخوانی کامل ندارد، ولی ممکن است این واژه‌ها در مصداق، نشانه‌ای برای برائت به حساب آیند. برائت در ادبیات وحیانی، علاوه بر معنای لغوی و اصطلاحی، ممکن است گونه­‌ای تفکیک عقیده و اندیشه را هم شامل شود که با توجه به شدت و ضعف آن در مراحل قلب، زبان و عمل جوارحی، مراتب مختلفی دارد. محور تحقق برائت در قرآن کریم، عداوت نسبت به دشمنان خدای متعال است. روایات اهل­ بیت(ع) علاوه بر ملاک قبل، عداوت نسبت به دشمنان اهل­ بیت(ع) و مخالفت با ایشان، که در طول عداوت با خدای متعال قرار می­گیرد را نیز، به عنوان ملاک و معیار برائت تبیین کرده­‌اند. مجموعۀ آیات و روایات، به­روشنی از این واقعیت حکایت دارند که بدون برائت از دشمنان اهل­ بیت(ع) ، ایمان راستین محقق نخواهد شد. بررسی اجتهادی برائت از منظر آیات و روایات و تبیین معیارهای آن، روش پژوهش این تحقیق است.

شکل‌گیری جریان نفاق با هدف تغییر ساختار حاکمیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اسلام بوده است. بر این اساس تمرکز تحقیق حاضر بر روی جریان نفاقی است که چنین هدفی را دنبال می‌کردند. محور اصلی این جریان نفاق، گروه منافقان مکی و به تعبیر قرآن، بیماردلان، بوده است. این گروه با هدف دستیابی به قدرت اسلام، خود را ظاهر می‌کنند، اما با معرفی جانشین پیامبر(ص) از همان سال‌های اولیهٔ بعثت توسط رسول خدا(ص)، برای دستیابی به اهداف خود با ایشان و جانشین معرفی‌شده، دشمنی منافقانه‌ای را برنامه‌ریزی و اجرا کرده و در آخر نیز، با غصب خلافت به هدف اولیهٔ می‌رسند.