جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

" حمران بن أبان " از جمله افرادی است که در زمان خلافت ابوبکر به عنوان اسیر وارد سرزمین اسلامی شد . حمران به جهت اینکه خواندن و نوشتن می دانست کاتب عثمان شد و موقعیت وی نزد عثمان سبب شد در برخی از جریان های سیاسی و فرهنگی نقش داشته باشد. در نوشتار حاضر ضمن بیان زندگی نامه حمران قبل از اسارت و سابقه ی دینی وی ، اقدامات و عملکرد وی در دوران خلافت عثمان مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است . این تحقیق با روش توصیفی – تحلیلی، داده های خود را گرد آوری وتحلیل کرده ، و به این نتایج که حمران قبل از پذیرش اسلام یهودی بوده و نیز تاثیر و نقش وی در بدعت وضو و قتل عثمان ، دست یافته است .

ماجرای ردّ الشمس یکی از فضایل امیرالمؤمنین علیه­السلام در تاریخ و روایات است. ابن­تیمیه، این مسئله را از جنبه­های متعدّد، نقد کرده است. وی معتقد است افرادی که این مسئله را نقل کرده­اند، صلاحیت لازم برای تشخیص حدیث صحیح از غیرصحیح را ندارند و نقل آن­ها اعتبار ندارد. همچنین معتقد است که بر اساس نظر حدیث­شناسان، افرادی که این روایت را نقل کرده­اند، ضعیف هستند و روایات آنان از درجه اعتبار، ساقط است. در اشکالی دیگر تصریح می­کند که بازگشت خورشید، هیچ فضیلتی را ثابت نمی­کند؛ زیرا اگر قضا شدن نماز به تقصیر مکلّف باشد، ضروری است که مکلّف از این تقصیر توبه کند و اگر فوت وقت نماز بدون تقصیر مکلّف باشد، نیازی به بازگشت خورشید برای اعاده نماز نیست و تنها لازم است که مکلّف نماز خود را قضا کند. ابن­تیمیه در نهایت به این نکته اشاره می­کند که ناقل این روایت (اسماء بنت عمیس)، در هنگام وقوع این ماجرا در حبشه بوده و نمی­تواند این روایت را نقل کرده باشد. با دقت­نظر و تفحّص در آثار به جامانده از علمای اهل­تسنّن دریافته می­شود که تمامی ادّعاهای ابن­تیمیه بی­اساس است. علمای بسیاری از دیرباز نه تنها به صحّت این حدیث اذعان کرده­اند، بلکه روات این روایت را قابل اعتنا دانسته­اند. همچنین آنان معتقدند که صرف وقوع ردّ الشمس، علاوه بر این­که می­تواند فضیلتی خاص در مورد امیرالمؤمنین علیه­السلام محسوب شود، می­تواند به­عنوان معجزه­ای از معجزه­های پیامبر اکرم قلمداد شود. علاوه بر این­که برخی از علمای تسنّن اذعان داشته که در زمان وقوع ردّ الشمس، اسماء بنت عمیس در مدینه، حضور داشت.

یکی از مذاهب اصلی و مهم اسلامی، مذهب شیعه است که با وجود موانع فراوان در طول تاریخ، گسترش چشم‌گیری داشته و امروزه دست‌کم یک­پنجم از جمعیتِ بیش از دو میلیاردی مسلمانان جهان را تشکیل می‌دهد و در اغلب کشورهای جهان حضور دارند. مسئله‌ای که این نوشتار در صدد بررسی آن است، عوامل گسترش تشیّع است. نوشتار حاضر، با روش توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی عوامل گسترش شیعه پرداخته و به این نتایج دست یافته است که عامل اصلی گسترش تشیّع، حقانیّت و فطرت‌پذیری آموزه‌های شیعه است که از دو منبع اصلی قرآن و اهل­بیت گرفته شده‌اند. با این حال، در کنار این عامل اصلی، عوامل مهم دیگری نیز نقش داشته‌اند که در یک تقسیم‌‎بندی کلی، این عوامل را می‌توان به دو دسته عوامل نظری ـ اعتقادی و عوامل عملی ـ انسانی یا عوامل فرهنگی، سیاسی و اجتماعی تقسیم کرد. اعتقاد به اهل­بیت و پایبندی به آموزه‌های آنان، اعتقاد به امامت، به‌ویژه امام و ولیّ حیّ، عقل‌گرایی و خردورزی، عدل‌گرایی و عدالت‌محوری، معنویت‌گرایی و جامعیّت شیعه از مهم‌ترین عوامل نظری ـ اعتقادی هستند که در گسترش شیعه نقش داشته و دارند؛ چنانکه عواملی همچون مهاجرت، تبلیغ دینی و تلاش‌های عالمان شیعه، وجود حکومت‌های شیعی، ظلم‌ستیزی، استکبارستیزی و حمایت از ستمدیدگان از مهم‌ترین عوامل عملی ـ انسانی، یا عوامل فرهنگی، سیاسی و اجتماعی هستند که در این نوشتار به آن‌ها پرداخته شد. در نیم قرن اخیر، انقلاب اسلامی نیز از جمله همین عوامل سیاسی ـ اجتماعی مهم در گسترش تشیّع به حساب می‌آید.

طرحواره‌های تصویری به‌عنوان الگوهای ذهنی، مفاهیم پیچیده را از طریق تصویرسازی‌های ساده و قابل فهم در ذهن انسان بازنمایی می‌کنند. در نظریه جانسون و لیکاف، این طرحواره‌ها ریشه در تجربه‌های فیزیکی و دنیای عینی انسان دارند و به‌عنوان ابزاری برای درک مفاهیم انتزاعی به‌کار می‌روند. نامۀ 31 نهج البلاغه، یکی از متون برجسته اسلامی که سرشار از آموزه‌های اخلاقی، اجتماعی و معرفتی است، دارای ویژگی‌های زبانی پیچیده و بلاغی خاصی است که در آن طرحواره‌های تصویری نقشی اساسی در انتقال مفاهیم شناختی ایفا می‌کنند. هدف این تحقیق، بررسی انواع طرحواره‌های تصویری و نقش آن‌ها در فهم و تبیین مفاهیم موجود در این نامه است. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به تحلیل طرحواره‌های تصویری در نامۀ 31 نهج البلاغه پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که طرحواره‌های تصویری در این نامه نه‌تنها در تجسم مفاهیم انتزاعی نقش اساسی دارند، بلکه به‌طور خاص، طرحواره‌های حرکتی که بیشترین فراوانی را دارند، بر لزوم شناخت مبدأ، مسیر و مقصد حرکت انسان به سمت کمال و سعادت تأکید دارند. استفاده مکرر از حرف «مِن» در این طرحواره‌ها، بر اهمیت شناخت نقطۀ آغازین حرکت انسانی در مسیر تعالی تأکید دارد. در کنار آن، طرحواره‌های قدرتی از نوع «توقف» نیز اهمیت رفع موانع در مسیر تکامل انسان؛ از جمله «گناه»، «غفلت»، «حرکت بر مبنای جهل» را نمایان می‌سازند. همچنین، طرحواره‌های حجمی پس از طرحواره‌های حرکتی از اهمیت بالایی برای درک موقعیت‌های شناختی برخوردارند؛ از جمله طرحواره‌های «زمین خالی» و «قلب جوان» استعاره‌هایی برای شناخت بهتر ظرفیت‌های وجودی انسان برای نیل به سعادت هستند.

این پژوهش به بررسی پدیده عدم اختلاط آب دو دریا از منظر آیات قرآن کریم و تطبیق آن با یافته‌های علمی می‌پردازد. مقاله حاضر ابتدا نگاهی به نظم کیهانی حاکم بر جهان داشته و سپس یکی از مصادیق این نظم بدیع، یعنی پدیده عدم اختلاط کامل آب دو دریا را مورد تحلیل قرار می‌دهد. در بخش اول، با رویکردی تفسیری، آیات مرتبط با این پدیده مورد واکاوی قرار گرفته و مفاهیم کلیدی همچون "برزخ"، "حاجز" و ... تبیین شده‌اند. بخش دوم به تحلیل علمی این پدیده اختصاص یافته و عوامل فیزیکی، شیمیایی و اقیانوس‌شناختی موثر در عدم اختلاط کامل آب‌های دریایی با خصوصیات متفاوت مورد بررسی قرار گرفته‌اند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که قرآن کریم با انتخاب دقیق واژگانی همچون "برزخ" و "حاجز"، علاوه بر بیان هنرمندانه و بلاغی، به حقیقتی علمی اشاره نموده که امروزه در علم اقیانوس‌شناسی کاملاً شناخته شده است. این مطالعه نمونه‌ای از هماهنگی میان آموزه‌های قرآنی و یافته‌های علمی معاصر را به نمایش می‌گذارد. همچنین تعامل و هم‌افزایی میان علم و دین را تقویت می‌کند و فهم عمیق‌تری از نظم الهی حاکم بر جهان طبیعت فراهم می‌آورد.

درک سیاست‌ورزی امام علی(ع) صرفاً از خلال نظریه‌های کلاسیک واقع‌گرایی و لیبرالیسم، که بر منافع مادی و عقلانیت ابزاری متمرکزند، امکان‌پذیر نیست. این مقاله با بهره‌گیری از نظریه سازه‌انگاری و چارچوب «کنش اجتماعی» الکساندر ونت، در پی آن است که کنش سیاسی امام علی(ع) را در قالب هویت‌محور، معناگرا و هنجاری تحلیل کند. پرسش اصلی پژوهش این است که: سیاست علوی چگونه در چارچوب مفهومی سازه‌انگاری قابل تبیین است؟ فرضیه اصلی آن است که رفتار سیاسی امام علی(ع)، برخاسته از هویت دینی، معناهای الهی و هنجارهای درونی‌شده‌ای است که با نظریه سازه‌انگاری هم‌راستاست. در این چارچوب، سیاست امام نه ابزار قدرت، بلکه تجلی رسالت الهی در بستر عدالت، مدارا و مسؤولیت‌پذیری است. نمونه‌های رفتاری امام علی(ع) در مواجهه با خوارج، جمل و صفین، در نسبت با مفاهیم هویت، هنجار و معنا تحلیل شده و با نظریه‌هایی چون فرهنگ امنیتی (کتزنشتاین) و یادگیری هنجاری (آدلر) پیوند یافته است. یافته‌ها نشان می‌دهند که سیاست علوی واجد منطقی متمایز از عقلانیت واقع‌گرایانه و مبتنی بر اخلاق، گفت‌وگو و مشروعیت معنوی است.

تجربه‌گرایی در دوران معاصر، موجب رشد رویکرد مادّی در عرصه­های مختلف از جمله تفسیر قرآن گردید. عدّه‌ای بر اساس این رویکرد، به تحلیل مفاهیم غیبی قرآن پرداختند. با استناد به پاره‌ای از نظرات آیت‌الله طالقانی برخی گفته‌اند که وی مفاهیم غیبی را به امور مادّی تأویل کرده است. با توجّه به چالش‌های کلامی این رویکرد، ضروری است که دیدگاه وی مورد ارزیابی قرار گیرد. نوشتار حاضر با گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه­ای و پردازش آن با رویکرد توصیفی تحلیلی، انگاره رویکرد مادّی­گرایانه به مفاهیم غیبی در تفسیر پرتوی از قرآن را بررسی نموده و بدین نتیجه رسیده است که تطبیق مادّی با مبانی فکری و عقیدتی وی سازگار نیست، امّا در مبانی تفسیری وی، بسترهایی یافت می­شود که او را به سمت تفسیر مادّی از مفاهیم غیبی سوق می­دهد؛ از جمله مشهودانگاری مصداق قسم‌های قرآن، بدبینی به روایات تفسیری و اثرپذیری از مکتب محمّد عبده را می‌توان نام برد.

فایده‌گرایی یکی از نظریات اخلاق هنجاری همواره محل منازعه فیلسوفان بوده است. این نظریه در رویکردهای کلاسیک خود بیانگر آن است عملی به لحاظ اخلاقی خوب تلقی می‌شود که بیشترین میزان خیر را برای بیشترین افراد به ارمغان آورد. فیلسوفان اخلاق همواره به اشکالاتی در مورد مولفه‌های اساسی این نظریه برخورده‌اند که در آثار فرانکنا، جی جی اسمارت و دیگران قابل مشاهده است. این اشکالات از چشم‌انداز فلسفی وارد شده است. از طرف دیگر نظریات تصمیم‌گیری در علوم‌شناختی و روان‌شناسی شناختی در رویکرد بیشینه‌سازی سود و رویکرد رضایت‌بخش دنبال می‌شود. گِرد گیگرنزر در یکی از مقالات خود به نحو اجمالی اشاره‌ای به برخی از کاستی‌های نظریه پیامدگرایی از منظر علوم‌شناختی داشته است. در این پژوهش تلاش شده است تبیین دقیق‌تری از فایده‌گرایی و نظریات تصمیم‌گیری ارائه شود و اشکالات گیگرنزر مورد نقد و بررسی قرار گیرد. به نظر می‌رسد بر اساس نظریه بیشینه‌سازی سود، امکان تحقق مولفه‌های فایده‌گرایی کلاسیک و به طور ویژه فایده‌گرایی مدنظر بنتام وجود ندارد. همچنین امکان محاسبه چنین پیامدهایی چه به وسیله ذهن و چه ماشین‌های محاسباتی همانطور که در تقریر گیگرنزر به نحو کلی به آن اشاره شده است، امری غیرممکن است. همچنین وجود معیارهای متعدد، اختلاف نظرهای شخصی در تحقق و بیشینه‌سازی خیر از دیگر عواملی است که از نگاه علوم شناختی چنین محاسباتی را غیرممکن می‌سازد.

برهان شرط‌بندی پاسکال از استدلال‌های شاخص در فلسفه دین است که با تکیه بر محاسبه عقلانی سود و زیان، باور به خدا را به‌عنوان گزینه‌ای موجه معرفی می‌کند. مبنای آن بر این فرض استوار است که حتی با احتمال اندک وجود خدا، باور به او از منظر منفعت نهایی، معقول‌ترین راهبرد است؛ زیرا سود احتمالی آن نامتناهی و زیان عدم باور، سنگین و جبران‌ناپذیر خواهد بود. پژوهش حاضر با رویکرد تحلیلی‌ـ‌مفهومی و ارزیابی انتقادی، ظرفیت‌ها و محدودیت‌های این برهان را در سه بُعد معرفت‌شناختی، اخلاقی و متافیزیکی بررسی می‌کند. در بُعد معرفت‌شناختی، تمایز میان باور و ایمان نشان می‌دهد که پاداش اخروی بر ایمان مترتب است، نه بر باور، و باور نیز به‌مثابه حالت ذهنی، امری غیراختیاری است و نمی‌تواند صرفاً بر مبنای محاسبه سود شکل گیرد. از منظر اخلاقی، پذیرش دین بر پایه مصلحت‌جویی می‌تواند به بی‌صداقتی و ریا بینجامد. در بُعد متافیزیکی نیز مسئله خدایان متعدد و تنوع ادیان، اعتبار این برهان را مخدوش می‌سازد. نتیجه آنکه برهان شرط‌بندی پاسکال بیش از آنکه اقناع‌کننده نامؤمنان باشد، نقش تقویتی برای باورهای پیشین دارد و به‌عنوان مبنای شکل‌گیری باور دینی کفایت لازم را ندارد.

اندیشه رجعت از آموزه­های اختصاصی و مهم کلام امامیه به­شمار می­آید که اهمیت و خاص بودن آن در روایات اهل­بیت علیهم­السلام و کلام علمای دین به­وضوح دیده می­شود؛ امّا برخی مخالفان امامیه این باور شیعی را اندیشه­ای برگرفته از آیین هندو، زردتشت، یهود، گنوسی و یا از باورهای اعراب جاهلی می­دانند و برخی دیگر نیز آن را آموزه­ای نوپدید در سده­های دوّم به بعد می­دانند. برای پاسخ به این اتهامات، پژوهش­های فراوانی صورت گرفته است که غالباً با رویکرد کلامی و با هدف اثبات رجعت به­عنوان یک اعتقاد شیعی هستند که به­نظر ما این نمی­تواند اتهام مخالفان را که اساساً مربوط به انقطاع تاریخی و یا وارداتی بودن این آموزه است را به­طور کامل پاسخ دهد؛ از این­رو، در این نوشتار با روش تاریخ کلامی به بررسی منابع وحیانی و گزارش­های تاریخی در سده نخست هجری پرداخته و نشان داده­ شد که اصل رجعت و بازگشت انسان پس از مرگ، علاوه ­بر این­که در قرآن و سنّت نبوی قابل ریشه­یابی است، این آموزه به­معنای اصطلاحی آن نیز در روایات اهل­بیت علیهم­السلام در سده نخست هجری نیز مطرح شده و در میان اصحاب و پیروان اهل­بیت علیهم­السلام نیز باورمندانی داشته است. این نتایج ما را به اصالت تاریخی آموزه رجعت در سده نخست هجری، با محوریّت قرآن و اهل­بیت علیهم­السلام می­رساند.