درمان سوء ظن و بدگمانی به دیگران | کتابخانه مجازی الفبا

براي درمان بيماري سوظن چه كار كنيم؟

در پاسخ به مطالب ذيل توجه كنيد :
1- سوء ظن مطرح شده در ايات قران به طور كلي در دو محور است :
الف- سوء ظن به وعده هاي الهي مانند وعده نصرت در جنگ احزاب و مانند ان كه ناشي از عدم ايمان به خدا است . مانند آيه 6 سوره فتح كه مي فرمايد : وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِيراً
و نيز مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرك را كه به خدا گمان بد مى‏برند مجازات كند، حوادث سويى (كه براى مؤمنان انتظار مى‏كشند) تنها بر خودشان نازل مى‏شود، خداوند آنها را غضب كرده، و آنها را از رحمت خود دور ساخته، و جهنم را براى آنها آماده كرده، و چه بد سرانجامى است .
ب- سوء ظن نسبت به افراد و اشخاص و اهل ايمان مانند آيه 12 سوره مباركه حجرات كه مي فرمايد :
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ
اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! از بسيارى از گمانها بپرهيزيد، چرا كه بعضى از گمانها گناه است،
3- به طور كلي سوء ظن داراى چند قسم است و هر يك حكم خاص خود را دارد: 1- شخصى به مسلمانى سوء ظن دارد و بر مبناى اين سوء ظن ترتيب اثر مى‏دهد و آن را در رفتار و يا گفتار خود آشكار مى‏كند. اين قسم از سوء ظن قطعا حرام است و مورد اتفاق فقها است. 2- سوء ظن اين گونه باشد كه نسبت به مسلمانى، گمان بدى به ذهن انسان خطور كند (بدون اختيار و ناخودآگاه) و خود شخص از اين حالت ناراحت بوده و ابدا اين گمان را در رفتار و گفتار خود نشان ندهد؛ بلكه در صدد رفع آن برآيد. اين قسم از سوء ظن قطعا حرام نيست؛ چون چنين حالت و خطورى براى ذهن غيراختيارى است و نهى كردن از امر غيراختيارى قبيح است (الميزان، ذيل آيه 12، سوره حجرات).
3- انسان نسبت به مسلمانى گمان بدى ببرد و به اين امر عقيده داشته باشد. هم‏چنين بدون يقين حكم به بدى او كند و از اين حالت ناراحت هم نباشد؛ اما اين حالت را در رفتار و گفتار خود بروز ندهد و تنها قلبا از او متنفّر باشد. اين قسم از سوء ظن مورد بحث است؛ برخى مثل شهيد ثانى و مرحوم مجلسى(ره) اين قسم را حرام مى‏دانند و سوء ظن را به همين قسم معنا مى‏كنند ، (مرآه العقول، ج 11، ص 16). به نظر ما اين قول قوى و محققانه است؛ چرا كه سوء ظن اگر از مرحله عقيده فراتر رود و در گفتار ظاهر شود، غيبت يا تهمت بوده و اين گناه جداگانه‏اى غير از سوء ظن خواهد بود و اگر در رفتار ظاهر شود، ايذاء مسلمان بوده و گناه ديگرى محسوب خواهد شد. سوء ظن نسبت به ديگران موجب وارد شدن ضررهاي فراوان معنوي و حتي مادي به انسان مي گردد: حضرت علي (ع ) فرمود: »مراقب باش كه سوء ظن بر تو غلبه پيدا نكند, به درستي كه بدگماني هيچ رفاقتي را بين تو و دوستت باقي نمي گذارد«, (بحارالانوار, ج 77, ص 207).در اسلام شديدا از ترتيب اثر دادن به گمان هاي بيهوده و بي اساس منع گشته و از انسان ها خواسته شده تا زماني كه به مسأله اي يقين و علم پيدا نكرده اند, درباره آن قضاوت نكنيد; چرا كه عمل به ظن أ و گمان رابطه بين آدميان را دچار تشويش و سستي كرده و اعتماد را در جامعه از بين مي برد. حضرت علي (ع ) فرمود: «گمان بد كارها را فاسد كرده و انسان را بر كارهاي زشت وامي دارد»(غررالحكم , حرف سين , لفظ «سوء»). حتي در حديثي از رسول اكرم (ص ) وارد شده است : «كسي كه به برادر خود سوء ظن داشته باشد به تحقيق به خداوند بدي نموده است , زيرا خداوند فرموده : «از بسياري از گمان هاي بي اساس دوري كنيد»(ميزان الحكمه , ج 5, ص 625).پس به مجرد اين كه كلام و يا عملي را از دوست خويش مشاهده كرديم , نبايد آن را بر بدي و سوء قصد وي حمل نماييم . هم چنين نبايد ديگران را بدون دليل و مدرك , متهم به كارهاي زشت كنيم و... . پيشوايان ديني و امامان (ع ) از ما خواسته اند كه كارهاي برادران مسلمان خود را بر بهترين شكل حمل نماييم و حتي اگر حمل بر صحت و درستي آن مشكل است , تلاش كنيم تا وجه خوبي برايش پيدا كرده واز هرگونه بدگماني تا قبل از مرحله علم بپرهيزيم , (بحارالانوار, ج 75, ص 196).در غير اين صورت هميشه انسان از ديگران و گفتار و كردار آنان وحشت داشته و چنين خواهد پنداشت كه هر عملي كه انجام مي دهند عليه او صادر گرديده است .
آثار بدگمانی به دیگران:
سوء ظن و بدگمانى آثار فردى و اجتماعى و معنوى زيانبارى به دنبال دارد و به همين دليل در دين مقدس اسلام، به آن توجه ويژه‏اى شده و اهل ايمان را سخت از آن برحذر داشته‏اند. بدگمانى به ديگران سرچشمه گناهان بزرگى چون تجسّس از كار و حال ديگران، غيبت، تهمت، حسادت و كينه‏توزى نسبت به دوستان و اهل ايمان مى‏گردد و لذا خداوند متعال در قرآن كريم مى‏فرمايد: «اى مؤمنان! از بسيارى از گمان‏ها بپرهيزيد. به راستى كه برخى از گمان‏ها، گناه مى‏باشد و نيز تجسس و غيبت نكنيد، آيا كسى از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد؟»حجرات، آيه‏ى 12.
البته در ابتدا ممكن است سوءظن بى‏اختيار حاصل شود و اگر در اين مرحله باقى بماند و به مرحله عمل كشيده نشود حرمتى ندارد و زيان آن محدود مى‏باشد، ولى اگر به آن ترتيب اثر داده شود، گناه و حرام مى‏باشد و ترتيب اثر دادن به آن در دو مرحله مى‏باشد:
1ـ مرحله قلبى: يعنى در درون خود اين گمان بدش را تصديق كند و آن را در درون انكار و نفى ننمايد و احتمال اشتباه ندهد. علماى اخلاق اين مرحله را غيبت قلبى مى‏نامند و آن را حرام دانسته‏اند. پيامبر اكرم(ص) در اين باره فرموده است: به هر كس بدگمان شوى، آن را تصديق و باور مكن(نقطه‏هاى آغاز در اخلاق اسلامى، آية‏الله مهدوى كنى، ص 165).
2ـ مرحله عملى: يعنى بيان اين گمان بد براى ديگران و يا اتهام وارد نمودن به كسى به صرف اين احتمال و غيبت كردن از او بر اين اساس. در روايتى از پيامبر بزرگوار اسلام(ص) مى‏خوانيم: خداوند، خون و مال و آبروى مسلمان را محترم شمرده و بدگمانى به او را حرام نموده است(نقطه‏هاى آغاز در اخلاق اسلامى، آية‏الله مهدوى كنى، ص 168).
زيان‏ها و آثار بد بدگمانى:
1ـ گوشه‏گير شدن شخص بدگمان، در روايتى از على(ع) مى‏خوانيم: كسى كه به مردم گمان خوبى ندارد و نسبت به آنان خوش‏گمان نمى‏باشد، از تمام مردم وحشت مى‏كند(نقطه‏هاى آغاز در اخلاق اسلامى، آية‏الله مهدوى كنى، ص 172).
2ـ بدگمانى باعث گسستن رشته الفت و دوستى ميان مردم مى‏شود و تفرقه و جدايى را بين مردم حاكم مى‏سازد. از على(ع) روايت شده است: بر هر كه بدگمانى چيره شود، صلح و صفا ميان او و دوستانش از ميان مى‏رود(نقطه‏هاى آغاز در اخلاق اسلامى، آية‏الله مهدوى كنى، ص 173).
3ـ از نظر معنوى نيز بدگمانى، عبادت را تباه مى‏سازد و اثر آن را از بين مى‏برد. باز در اين مورد على(ع) مى‏فرمايد: از بدگمانى بپرهيز. چون اثر عبادت را از بين مى‏برد و گناه انسان را بزرگ مى‏كند. ايمان با بدگمانى جمع نمى‏شود. گمان بد نسبت به انسان نيكوكار، بدترين گناه و زشت‏ترين ظلم است(نقطه‏هاى آغاز در اخلاق اسلامى، آية‏الله مهدوى كنى، ص 173).
اما راه هاي مبارزه :
الف ) مطالعه آيات واخباري كه در مذمت سوء ظن آمده است .
براي اين منظور به كتاب هاي اخلاقي از قبيل : 1- نقطه هاي آغاز در اخلاق عملي مهدوي كني 2- معراج السعاده مرحوم نراقي 3- اخلاق اسلامي , ترجمه جامع السعادات مرحوم نراقي
ب ) هرگاه به كسي سوء ظن پيدا كرديد, در عمل هيچ تأثير و نقشي به آن ندهيد; بلكه سعي كنيد با فرد مورد سوء ظن , رفتاري آميخته با حسن ظن داشته باشيد. در اين صورت اين خوي ناپسند, ضعيف شده و از بين خواهد رفت . ج ) هرگاه كه مورد حمله سوء ظن واقع شديد, به خدا پناه ببريد و با استعاذه و استغفار, از او مدد بطلبيد. شناخت بيماري , خود نيمي از درمان است . اگر كسي اين صفت ناپسند را شناخت و معناي آن را دانست , در صدد معالجه آن برخواهد آمد و در اين راه , توفيق خواهد يافت .چند راهکاردیگر:
1 بي اعتنايي به گمان هاي بدي كه به ذهن مي ايد
2 توجه به فوايد خوش بيني : سلامت ونشاط بدني و روحي ، جلب محبت ودوستي، زندگي شادتر وكاهش غم واندوه
3 توجه به مضرات بدبيني از جمله: ترس، بخل، حرص، سلب اعتمادف و زوال امنيت مردم، پراكندهشدن دستان و آشنايان از اطراف فرد بد ظن، اشتهار به داشتن مشكل روحي و رواني
4 استفاده از خود گويي هاي مثبت مثل: من خوش بين هستم، مردم دوست داشتني اند
5 جمع آوري اطلاعات بيشتر در زمينه ي مورد سوظن وبه تعويق انداختن تصميم وقضاوت در مورد ديگران
و اما در مورد دعا براي مقابله با سوء ظن بايد عرض نمايم كه چون سوء ظن منفي از وسوسه هاي شيطان است، دعاي زير مي تواند در هنگامي كه ظنون بد بذهن خطور مي‌كند براي رهايي از آنها بسيار مفيد و كار ساز باشد بدين طريق كه شما يك كشي به دور مچ دستتان بيندازيد و هنگامي كه ظن بدي به ذهنتان هجوم آورد، آن كش را گرفته و رها سازيد بطوري در مچ تان سوزشي احساس نماييد و انگاه اين دعا را با توجه به معناي عميق ان با خود بارها و بارها زمزمه نماييد« آمَنتُ بالله و بِرسُلِهِ مُخلِصاً لَهُ الدين و لا حول و لا قوتَ الا بالله العلي العظيم و اللهم صل علي محمد و آل محمد».

پرسمان دانشجویی